Opracował Jerzy Czerwiński
Tak naprawdę zagadnienie prostowania historii Świątnik przyświecało mi w chwili, gdy zdecydowałem się na publikowanie własnych, niezależnych opracowań. Jak długo można było spokojnie patrzeć, jak przez ostatnie lata powielane są dawne błędy, hołubione mylne teorie i tworzone nowe legendy. Czemu przy przywoływaniu dobrze znanej przeszłości Świątnik i świątniczan, zamiast korzystać z otwartego w dzisiejszych czasach dostępu do źródeł, bezmyślnie powiela się błędy poprzedników? Czemu upraszcza się historię do rozmiaru broszury, gdzie wszystko jest piękne i ma stanowić powód do dumy? Zamiast tracić czas na próżne dociekania, od ponad trzech lat staram się, opierając o jak największą liczbę materiałów, przywrócić dawnym wydarzeniom ich rzeczywisty przebieg.
STANISŁAW ZE SZCZEPANOWA A ŚWIĄTNIKI GÓRNE
Witraż św. Stanisława wg. proj. Mieczysława Różańskiego.
„O pół mili za Wisłą leży na wyniosłém wzgórzu wieś Świątniki, licząca przeszło tysiąc mieszkańców. […] Wieś Świątniki przed ośmiuset laty była własnością Stanisława Szczepanowskiego, biskupa krakowskiego, który poniósłszy śmierć męczeńską, patronuje po dziś dzień królestwu. Po r. 1772 usunięto spod opieki św. Stanisława małopolskie ziemie przeszłe pod panowanie austryackie, skasowano uroczyste w dniu 8 maja święto, a nadano Galicyi za patrona św. Michała archanioła i nakazano obchodzić solennie dzień 29 września. Włościanie, mieszczanie, a nawet szlachta w całej tej prowincyi zapomniała już dziś o uroczystości św. Stanisława i przyjęła nowego patrona; Świątniczanie przecież, silniej z przeszłością związani, zachowali ją w sercach swoich i święcą dzień 8 maja.
Dziwnie też w tym dniu cała okolica wygląda: dokoła ludzie pracują w polu, huczy młot kowala w kuźni, gęste rozsypując iskry, skrzypią na gościńcu wozy wyładowane, rozlegają się pieśni okopujących ziemniaki; gdy tymczasem w granicy gruntów świątnickich, uroczysta cisza panuje i tylko przerywa ją odgłos dzwonów, głoszący odprawiające się nabożeństwo.
Świątniczanie, zgromadzeni w kościele, śpiewają pieśni z czasów Zygmuntowskich i modlą się pobożnie w świątyni, bo obchodzą podwójną pamiątkę: święto męczennika patrona Polski i pamiątkę swego niegdyś dziedzica”.
Tak Świątniki widział i opisał Władysław L. Anczyc w Tygodniku Ilustrowanym Warszawskim w 1862 roku. Gdy Oskar Kolberg dziesięć lat później przedrukowywał artykuł Anczyca, opatrzył go komentarzem, w którym zaznaczył, że brak jest dowodów potwierdzających przynależność Świątnik do rodowych włości biskupa Stanisława ze Szczepanowa. Do takich samych wniosków dochodzili kolejni XX-wieczni badacze historii Świątnik, coraz bardziej spychając tę tezę w sferę baśni i legend tak, że dziś już nikt nie traktuje tego jako faktu historycznego. Jednak niedawne badania związane historią kapituły krakowskiej i kurii metropolitarnej rzucają nowe światło na to zagadnienie.
W tym miejscu warto przypomnieć w kilku zdaniach świątnickie legendy o św. Stanisławie. Pierwsza wspomina o sporze granicznym między Świątnikami a Sieprawiem. Koń biskupa miał zostawić odcisk kopyta w skale, która odtąd miała stanowić granicę. Skałę tą ze śladem kopyta do dziś zwie się Kopytkiem, choć na przekór woli świętego, od wieków znajduje się po sieprawskiej stronie. Biskup Stanisław miał też ponoć uzyskać schronienie przed królem Bolesławem II, a miejscowi kowale mieli odwrotnie podkuć konie, aby zmylić pościg. Tu właśnie wspomina się, że wieś należała do biskupa, czy nawet została zakupiona od Piotra Strzemieńczyka z Janiszewa, znanego z hagiografii św. Stanisława jako rycerz Piotrowina1. Wróćmy jednak do faktów.
Wiemy doskonale, że wieś Górki, zwana także jako Świątniki, stanowiła prebendę, czyli majątek jednego z prałatów kapituły krakowskiej. Prałat ten pełnił funkcję kustosza katedry, stąd też jego dziedzinę określano jako kustodię. Nazwy pozostałych 35 prebend pochodziły podobnie jak kustodia od sprawowanych w kapitule funkcji (np. kantoria, scholasteria czy dziekania) lub od nazw miejscowości (prebenda bieżanowska, krzeszowska, czy zakrzowska). Ponieważ majątek kapituły był niezależny od włości biskupiej, przez długie lata ten argument zdawał się dyskredytować wielowiekową świadomość świątniczan do ich związku ze świętym męczennikiem. Była to jednak argumentacja całkowicie błędna, gdyż nikt nie zadał pytania, czy tak też się miała sytuacja w latach 70. XI wieku.
Ze wspomnianych badań prowadzonych m.in. przez dra Marka D. Kowalskiego (UJ) wynika jednoznacznie, że kapituła krakowska utworzona została najprawdopodobniej dopiero na przełomie XI i XII wieku. Dokładnej daty nie da się ustalić, gdyż jedynymi prowadzonymi wówczas zapisami były tzw. roczniki, w których brak jest związku między datą wpisu a opisywanymi następnie wydarzeniami. Niemniej jednak udało się z dużym przybliżeniem ustalić, że w pierwszych latach XII w. doszło do rozdzielenia się majątku kościelnego, w wyniku czego powstały odrębne majątki kapituły i biskupstwa. Zatem za czasów św. Stanisława kapituła jeszcze nie istniała, a majątek kościoła był nierozłączny dla każdego biskupstwa i zarządzany przez biskupa.
Pozostaje jeszcze pytanie, czy w latach 70. XI wieku istniały już Górki vel Świątniki. Ponieważ pierwszego spisu dóbr kościelnych dokonał dopiero Długosz w XV wieku, nie można liczyć na inny dowód pisemny. Być może kiedyś badania archeologiczne potwierdzą istnienie osadnictwa w tym okresie, dziś jednak można jedynie liczyć na dowody pośrednie. A najmocniejszym z nich jest sama struktura kustodii, na której fundus składały się całe pięć wsi (Górki, Trąbki, Szczytniki, Świątniki, Opatkowice) i jeszcze części dwóch innych (Chorowice i Zabierzów Bocheński). Był to ewenement wśród innych prebend kapituły, których fundus składał się z jednej, góra dwóch wsi. Oznacza to, że w momencie utworzenia kapituły, wsie te już istniały i pełniły swoje służebne funkcje, dlatego też kustosz jako zwierzchnik świątników otrzymał tak wielkie uposażenie.
Podsumowując można przyjąć, że wieś Górki może nie należała do rodowych włości biskupa Stanisława ze Szczepanowa, ale w czasach gdy zasiadał on na krakowskim tronie biskupim, wieś ta najprawdopodobniej znajdowała się pod jego rządami. Zatem osobista interwencja biskupa w obronę granic gruntów kościelnych z Sieprawiem niekoniecznie związana jest tylko z legendą.
LEGENDA O KRÓLOWEJ JADWIDZE
Królowa Jadwiga pędzla Czesława Leńczowskiego.
Zdarzyło się tak, że podczas podróży do Krakowa, z powodów intensywnych opadów, pojazd Królowej Jadwigi uległ uszkodzeniu. Na szczęście z pomocą przebyli mieszkańcy pobliskiej wioski, oferując pomoc w naprawie, a także suche miejsce do przeczekania dla królowej i jej świty w wójtowskiej chacie. Naprawa trwała jednak całą noc, podczas której wójt zdążył przybliżyć ciężką dolę mieszkańców, którzy jak się okazało, zajmowali się posługą w kościele. Rano królowa mogła ruszyć w dalszą drogę i dziękując chłopom, obiecała im pomoc, a ponieważ nie miała nic wartościowego, podarowała wójtowi swoje rękawiczki z koźlęcej skórki. Królowa słowa dotrzymała i w 1397 roku przyznała chłopom przywileje uwalniające ich spod świeckiej władzy sądowniczej.
Przedstawiona powyżej historia, opowiadana w formie legendy świątnickiej, wydarzyła się naprawdę, o czym świadczy zachowany dekret królowej Jadwigi, a także owe rękawiczki królowej, które przez wieki przechowywano w Świątnikach wraz z urzędem wójtowskim. Jest jednak jedno małe „ale”, które gdzieś w wiekach zaginęło, ale nim do tego przejdę, warto przyjrzeć się dowodom.
Po pierwsze należy uzupełnić opowiedzianą historię o kilka szczegółów, które nie pojawiają już się w znanej nam legendzie: wspomniane wydarzenie miało miejsce zimą, a pojazdem królowej były oczywiście sanie. Mieszkańcy udzielający pomocy faktycznie byli tzw. świątnikami, ale swoją posługę pełnili nie w krakowskiej katedrze, a w sandomierskiej kolegiacie N. M. P. I tymże Świątnikom koło Sandomierza, królowa udzieliła swej łaski:
Hedvigis Dei Gratias regina Poloniae (etc.)
Universis et singulis palatinus castellanis, judicibus, subjudicibus, caeterisque officealibus, judcitis terrae nostrae sandomiriensis ubilibet praesidnetibus, ad quos preasentes pervenerint, gratiam nostrem reginalem.
Quia Swirze, Swiątniki et Piekary villes honorabilis magistri Mathaei sacrae theologias professoris, custodis ecclesiae collegiatae sanctae Mariae Sandomiriensis, nostri devote dilecti, in nostrum gratiam specialem recipiendas duximus et de facto receptimus: ideo vobis er vestrum cuilibet praecipimus ac madamus seriose, quatenus dum et quoties aliquis de earundem villarum incolis seu cmethonibus, quos de vestris juris dictienibus praesentibus excipimus, liberamus, ad vestram vel vestrum alicujus praesentiam citati fueruntm de causis ipsorum nullatenus cognoscere praesumatis: quinimo ipses cum universis eorum emergentiis ad tutorum seu praecuratorem, qui ipsis villis deputatus fuerit, judicendos remittatis: qui etiam cuilibet de iisdem incelis quaerulanti, vel rulem velemti justitiam faciet.
Datum Cracoviae in Crastino sancti confessoris Nicolai, anno domini MCCCXCVII
W powyższym immunitecie królowa bierze pod opiekę mieszkańców wsi kustodii kolegiaty sandomierskiej Świerż, Świątniki i Piekary, uwalniając ich od „jurysdykcji wojewodów, kasztelanów, sędziów i podsędków”. Warto tu przypomnieć, że mieszkańcy Świątnik Górnych takie przywileje otrzymali już w 1252 roku z rąk księcia krakowskiego, Bolesława Wstydliwego, a potwierdzono je w 1255 r. Przywileje bolesławskie obejmowały tylko mieszkańców wsi należących do kapituły, czyli m.in. świątników ze Świątnik Górnych, ale nie dotyczyły tych z okolic Sandomierza, gdyż należeli oni do kolegiaty. Królowa Jadwiga nie mogła zatem górczanom dać czegoś, co już posiadali. Wspomniane rękawiczki, przechowywane przez wieki przez sandomierskich świątniczan, można do dzisiaj oglądać w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu.
Rękawiczki królowej Jadwigi (Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu)
Wielu świątniczan zawsze zadawało pytanie, czy młoda księżniczka Jadwiga w ogóle miała okazję przejeżdżać przez Świątniki, gdy zmierzała do Krakowa. Wiadomo, że w średniowieczu istniały dwie drogi łączące Węgry i Polskę. Pierwsza nazywana „szlakiem węgierskim” prowadziła z Krakowa przez Wieliczkę na Bochnię (dolina Wisły), następnie przez Wiśnicz, Czchów, Stary Sącz (dolina Dunajca), Rytro, Piwniczną, Mniszek, Białą Spiską, Poprad (dolina Popradu), następnie dolinami Wagu i Dunaju do Budy. Pochodzenie tego szlaku ma swoje korzenie jeszcze z czasów rzymskich wędrówek nad Bałtyk w poszukiwaniu jantaru. W czasach Kazimierza Wielkiego stanowiła jedną z głównych arterii komunikacyjnych królestwa, stąd też nazywano ją Via Regia Antiqua (Starożytna Droga Królewska) albo Wielką Drogą.
Drugi trakt łączył Małopolskę w Górnymi Węgrami. Nazywano go szlakiem solnym lub miedzianym. Prowadził z Krakowa na Podhale (dolina Raby) i następnie przez Orawę do rejonu Bańskiej Szczawnicy. Olkuski ołów oraz wielicką i bocheńską sól wymieniano tym szlakiem na miedź z tamtejszych kopalń. Znamy dokładny opis przebiegu tej trasy na podstawie lustracji dróg województwa małopolskiego z 1570 roku. Pierwotnie szlak handlowy bieg z Wieliczki przez Dziekanowice i Dobczyce w kierunku na Mszanę Dolną, następnie wzdłuż Raby trasą „zakopianki”. Wspomniana lustracja wymienia także trasę przez Kurdwanów, Łagiewniki, Swoszowice, Wróblowice, Pokrzywnicę i Świątniki. Alternatywą dla niej była droga przez Gaj, Mogilany i Krzyszkowice.
Mapa średniowiecznych szlaków małopolskich według lustracji z 1570 r.
Którym szlakiem zatem podążał orszak księżniczki Jadwigi? Bardziej prawdopodobnym jest szlak węgierski, jako większy, krótszy, lepiej utrzymany i łatwiejszy, tzn. omijający górzyste tereny słowackich Karpat, czego nie można by uniknąć w przypadku podróżowania szlakiem solnym na odcinku między Koszycami i Bańską Szczawnicą. Z traktu węgierskiego korzystał król Jagiełło, gdy udawał się na spotkanie z Zygmuntem Luksemburskim w 1395 roku oraz w 1410 r., a także Władysław Warneńczyk w 1440 roku, gdy udawał się na koronację na Węgry. Czyż przyszłej królowej Polski nie wypadało przybyć najlepszym, królewskim traktem?
Wracając jeszcze do świątnickiej legendy oraz związków królowej ze świątniczanami, z pewnością królowa znana z pobożności, miała bliski kontakt ze świątnikami katedralnymi. Bardzo trudno zbadać, czy kult królowej ma wielowiekową czy też znacznie krótszą tradycję. Na pewno ta część legendy odnosząca się do początków rzemiosła świątniczan jest co najwyżej XIX-wiecznym dodatkiem. Jeśli chodzi o kult religijny, to warto przypomnieć, że Kościół Katolicki beatyfikował królową w roku 1979, a kanonizował w 1997 roku. Głównym inicjatorem kultu królowej Jadwigi był ks. Stanisław Konieczny, który na początku lat 80. uczynił ją drugim patronem parafii, natomiast w dniu 8 czerwca 2014 roku staraniem władz samorządowych i parafii, nadano patronat świętej królowej Jadwigi nad miastem Świątniki Górne.
FABRICA ECCLESIAE
Warsztaty (fabryka) przy katedrze krakowskiej. Czy tak to sobie wyobrażano?
Jest to jedna z największych pomyłek powstałych przy opisywaniu dziejów Świątnik. Istotna o tyle, że związana z najważniejszą dla Świątnik historią, czyli rzemiosłem płatnerskim i ślusarskim.
Wszystko zaczęło się o nazwy łacińskiej księgi: Percepta pro Fabrica Ecclesiae Cathedralis Cracoviensis, która była księgą rachunków związanych z budową, utrzymaniem i pracami remontowymi katedry krakowskiej. Łacińskie słowo fabrica, a także wywodzące się od niego staropolskie słowo, oznaczało dawniej określony typ budowy rozumianego jako całe przedsięwzięcie wymagające zatrudnienia większej ilości osób, wytwarzania na miejscu materiałów budowlanych i w końcu samą budowę. Stąd też fabryką zwano przede wszystkim procesy budowy zamków, pałaców i kościołów. Sens tego słowa uległ zmianie dopiero w XIX wieku, stając się synonimem zakładu produkcyjnego.
W katedrze krakowskiej księgi fabryki prowadzono od XVI wieku. Kapituła wybierała jednego ze swoich członków do dokonywania wpisów w księdze, którego tytułowano prefektem fabryki (praefectus fabricae ecclesiae). Miał on do pomocy kleryka noszącego tytuł podfabrycznego (vicepraefectus fabricae). Zadaniem obu było zapisywanie kosztów poniesionych przez katedrę na zakup materiałów oraz wynagrodzenie dla rzemieślników wykonujących prace w katedrze. W księgach tych pojawiają się także katedralni świątnicy, którzy otrzymywali możliwość zarobienia kilku florenów za wykonywanie prac wykraczających poza obowiązki względem kustosza. Świątnicy mogli dorobić dodatkowym dzwonieniem, np. w czasie pogrzebu dla uczczenia ważnej osobistości, a także w zwykłych pracach fizycznych przy licznych pracach remontowych i konserwatorskich.
Właściwie ciężko zrozumieć, dlaczego ktoś przekształcił XVI-wieczną fabrykę katedry w zakład rzemieślniczy, w którym świątnicy mieli produkować zamki, kłódki i inne elementy rękodzielnicze. Wszak żaden z badaczy historii rzemiosła nie odkrył takich procesów na wawelskim wzgórzu. Śledząc wszystkie opracowania dotyczące historii świątnickiego rzemiosła można stwierdzić, że każde kolejne opracowanie nacechowane było coraz większą fantastyczną twórczością. Pierwszy o fabryce katedry napisał F. Batko w swojej pracy magisterskiej, gdzie obszernie zacytował fragmenty z księgi fabryki przedstawiające prace rzemieślnicze w katedrze2, zaznaczając jedynie, że świątniczanie mieli w katedrze kontakt ze sztuką rzemieślniczą. W przeciwieństwie do Batki W. Słomka wprost przypisał wykonywanie katedralnych kłódek, zamków, kluczy i siekier katedralnym świątnikom3, a następnie M. Mikuła zacytował fragment z materiałów Batki:
I rzeczywiście trzeba przyznać, że u genezy przemysłu świątnickiego oprócz energii i utalentowania samych Świątniczan w tym kierunku, leży zapewne zachęta prałatów katedralnych, przede wszystkim kustoszów, którym Świątniki były bezpośrednio podległe, a do których należała „fabryka Katedry” (warsztaty) Poczucie ekonomii mówiło im, że najoszczędniej będzie, jeśli stróże katedralni staną się zarazem zdolnymi ślusarzami i potrafią naprawiać psujące się codziennie okucia i zawiasy, zamki, kłódki i rygle; jeśli z czasem zaczną produkować na rzecz nadwornych hufców biskupich husarzy karaceny, bułaty, kordy i misiurki4.
Z publikacji nie wynika, czy są to słowa Batki, czy jakiś cytat oraz kto dopisał „warsztaty” przy wspomnianej fabryce. Niemniej jednak wspomniane opracowania z lat 80. XX wieku rzuciły cień na kolejne prace. Należy podkreślić, że żaden z powyższych autorów nie oparł swego twierdzenia na żadnej publikacji albo materiale źródłowym. W kolejnych opracowaniach m.in. przypisywano świątnikom udział w pracach nad konserwacją i naprawianiem dzwonów czyli ludwisarstwo (sic!) czy nawet wytwarzanie sznurów do dzwonów5. Wszystkie wyjęte wpisy z księgi fabryki wspomniane przez Batkę stały się wytworem działalności rzemieślniczej świątników. Pominę pomniejsze artykuły jeszcze barwniej opisujące początki świątnickiego rzemiosła.
W cyklu wydawniczym „Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu” wielokrotnie publikowano roczniki z archiwów kapitulnych i kurialnych krakowskich, w tym wspomnianą także Fabrykę Katedry. Dzięki tym materiałom udało mi się znacznie powiększyć listę wpisów prefekta fabryki wspominających wawelskich świątników zapoczątkowaną przez Batkę. Wypisy te zamieściłem w artykule „Świątnicy ze Świątnik – zarys” i żaden z cytatów nie sugeruje, że świątnicy wykonywali jakiekolwiek prace rzemieślnicze w katedrze. Nawet wpis z 1598 roku „Za siekierę świątnikom 9 gr”, oznacza nie więcej niż to, że katedra zapłaciła 9 groszy za siekierę dla świątników. Należy pamiętać, że w ówczesnym języku polskim inaczej wyglądała odmiana rzeczowników, przez co niektóre zapisy mogą być dziś dwuznacznie odczytywane, co jednak nie stanowi problemu dla językoznawców i dla osób badających dawne dokumenty.
Głównym błędem było zatem błędne tłumaczenie, bez wzięcia pod uwagę staropolszczyzny, a także zaniedbania przy analizie materiałów do opracowań polegające na tym, że poddawano interpretacji nie materiały źródłowe, czy nawet pierwsze opracowanie Batki, lecz późniejsze opracowania i przez to coraz bardziej zaczęto mijać się z faktami.
Osobom, które by miały jeszcze wątpliwości, należy przypomnieć, że świątnicy pełnili codziennie służbę w kościele katedralnym przez całą dobę, a zatem czterech świątników musiało wykonywać te pracę na zmianę. Doliczając czas na konieczny odpoczynek, nie pozostaje wiele czasu na wykonywanie innych prac. Ponadto w tamtych czasach (XV i XVI w.) chłopi nie mogli wykonywać prac za wynagrodzeniem, a dla usług rzemieślniczych wyłączność miały cechy, które nie dopuszczały nikogo do tajemnic i praktyk zawodu. Jeśli kustosz miałby przymusić swoich chłopów do dodatkowej pracy fizycznej, ci podnieśliby protest, jak to czynili, gdy kustosz wymagał od nich coś więcej, niż było zapisane w księgach Długosza, łącznie z pisaniem skargi do papieża. Tu upada też kolejna część tego mitu, która mówi, że świątnicy wiedzę rzemieślniczą wynieśli z przyglądania się i pomagania w tych pracach katedralnych. Prace w katedrze wykonywali tylko najwyżsi rangą mistrzowie cechów rzemieślniczych, którym kuria przyznawała tytuł ślusarza, czy kowala katedry (faber ecclesiae cathedralis Cracoviensis).
Świątnicy poza tym zmieniali się po tygodniu i kolejnych czterech z innej wsi przychodziło na zmianę. Ta sama osoba przez następny rok nie miała obowiązku służby w katedrze, zatem trudno sobie wyobrazić ciągłość produkcji, gdzie następuje taka rotacja niewykształconych pracowników.
Na koniec pozostaje miejsce lokalizacji samej fabryki: zgodnie z zasadami obowiązującymi w Krakowie, położenie kuźni musiało być oddalone od zabudowań, co powodowało, że kuźnie mogły być lokowane albo przy samych murach miejskich, albo w ogóle poza murami we wsiach otaczających miasto, tj. w Kazimierzu, w Kleparzu czy w Wieliczce. Nie ma zatem żadnej możliwości, żeby ktoś lokował warsztaty z kuźniami na wzgórzu zamkowym. Zresztą znany jest dokładny spis nieruchomości kapituły katedralnej i brak w nich informacji o lokalizacji „warsztatów”.
NAZWA MIEJSCOWOŚCI
O historii pochodzenia nazwy Świątniki Górne tak często pisano, że chyba już do świadomości każdego trafiła błędna konkluzja przedstawiająca ewolucje nazwy w następujący sposób: Górki – Górki Świątnicze – Górki Świątniki – Świątniki Górne. Przeczy temu już najstarszy tekst z 1389 roku, gdzie zapisano nazwę Świątniki, a także liczne XV-wieczne zapisy grodzkich ksiąg sądowych, które zawsze na pierwszym miejscu wymieniają nazwę Świątniki. Z kolejnych zapisów wynika, że do XVIII wieku nazwy Świątniki i Górki pojawiają się równolegle, przy czym w księgach kościelnych używano tylko nazwy Górki, natomiast w pozostałych nazwę Świątniki lub obie nazwy (np. Górki zwane Świątnikami). Kustosz katedralny używał nazwy Górki dlatego, że posiadał w swoich dobrach druga miejscowość zwaną Świątnikami, zatem nie chciał, żeby dochodziło do nieścisłości i nieporozumień. Używał dodatkowo przymiotnika „świątnicze” do wszystkich gromad, nad którymi sprawował pieczę (np. „Trąbki świątnicze”). Stosowano zatem do końca XVIII wieku w terminologii kościelnej nazwy: Górki i Górki Świątnicze (a mieszkańców nazywano górczanami) oraz nazwy Świątniki lub Świątniki zwane Górkami w terminologii świeckiej (administracja, mapy, podatki). Taki stan zastała administracja austriacka.
Podkrakowskie Świątniki przez następne kilkadziesiąt lat dzieliły wspólny los ze Świątnikami koło Szczytnik, należąc pod względem administracyjnym do tego samego klucza biskupickiego. W metryce józefińskiej zapisano obie nazwy, tj. Świątniki Górki. Niemieckojęzyczna administracja austriacka, postępując podobnie jak kustosz krakowski, postanowiła uniknąć powtórzeń i nadawała nazwom miejscowości przymiotniki „Górne”, „Dolne”, „Średnie” od położenia geograficznego oraz „Wielkie” lub „Małe” od ilości mieszkańców. Podobnie rzecz się miała w wielu innych galicyjskich miejscowościach, takich jak Barwałd, Kasina czy Łososina. Stąd też najprawdopodobniej powstały w jednym czasie nazwy Świątniki Dolne i Świątniki Górne, a tylko przypadek sugeruje związek przymiotnika „górne” z dawnymi Górkami.
KOŚCIÓŁ I PARAFIA
Początki świątnickiego kościoła w dziwny sposób przyciągają liczne błędy, od „literówek” w datach po merytoryczne rozważania. Zauważalny jest brak zrozumienia w rozróżnieniu pojęć kapelani, która została utworzona w 1846 roku oraz parafii, która postała dopiero w roku 1888. W latach 1846-1888 świątnickim kościołem parafialnym wciąż pozostawały Mogilany, a kolejni duszpasterze byli kapelanami. Pierwszym proboszczem został dopiero ks. Franciszek Karpiński. Z najbliższych rocznic, jakie będzie można obchodzić, to w 2016 roku będzie 170 lat duszpasterstwa w Świątnikach, a w 2018 roku – 130 lat parafii.
Największe kontrowersje budzą teorię o pochodzeniu budynku kościoła, a konkretnie planów. Najbardziej wiarygodna jest wersja, że przywieźli je świątniccy kupcy. Można znaleźć taką wersję, że dokonali tego świątniccy kłódkarze, jednakże autor zapomniał, że kłódkarze rozprowadzali swoje towary jedynie w zasięgu kilkudziesięciu kilometrów podróżując pieszo. Tylko kupcy mieli środki lokomocji, żeby dostać się na Węgry (Galicja w tamtych czasach nie posiadała żadnych połączeń kolejowych z innymi państwami cesarstwa).
F. Batko tak przedstawił pochodzenie planów budowy kościoła:
„Do chwili obecnej utrzymuje się tradycja, że plany budowy kościoła przywieźli kupcy świątniccy z węgierskiego Debreczyna, gdzie rzeczywiście w tym czasie wybudowano piękny kościół w stylu klasycystycznym (1805-1819)”6.
W rzeczywistości Batko opisał neoklasycystyczny Wielki Kościół Ewangelicki (węg. Nagytemplom), budowany w latach 1805-1824, o powierzchni 1500 m2, który wybudowano w całkowicie innym architektonicznym stylu i w żadnej mierze nie przypomina świątnickiego kościoła. Nieprawdopodobne jest zatem, żeby pierwowzorem kościoła w Świątnikach była kalwińska bazylika. Zadziwia zatem upór, z jakim w każdej kolejnej publikacji powtarza się tak bezsensowną informację.
Wielki Kościół Ewangelicki w Debreczynie – czy to jest bliźniaczy gmach świątnickiego kościoła? (Wikimedia)
W Debreczynie w tamtym okresie istniał tylko jeden rzymskokatolicki kościół, czyli barokowa katedra św. Anny. Kościół ten powstał 100 lat przed rozpoczęciem budowy w Świątnikach i podobnie jak poprzednik, prezentuje odmienny styl konstrukcji.
Barokowa bazylika św. Anny w Debreczynie – podobieństwo tylko w kolorze.
Z miejscowości, w których miał znajdować się pierwowzór świątnickiego kościoła wymieniano także węgierski Pecz (Fünfkirchen), jednak i tam brak jest kościoła z okresu pierwszej połowy XIX w podobnego do świątnickiego.
Być może plany kościoła faktycznie zostały sprowadzone z Węgier, jednakże niekoniecznie gdzieś musi istnieć pierwowzór, a świątniczanie po prostu zamówili i zakupili u polecanego projektanta projekt kościoła na miarę swoich potrzeb.
CUDOWNE OCALENIA
Historia uczy nas, że gdy społeczność jest doświadczana wielkimi tragediami, przetrwanie urasta do rangi religijnego cudu. Świątniki nie są tutaj szczególnym wyjątkiem, a wspomnianymi tragicznymi wydarzeniami były wielki pożar z 1889 roku oraz niemiecka okupacja w czasie II wojny światowej. Legendy powstałe w związku z tymi wydarzeniami łączy przekonanie o cudownym ocaleniu miejscowości nadmieniając jednak, że powstały one znacznie później po owych tragediach i autorzy nie do końca mieli pojęcie o panującej wówczas sytuacji. Ponieważ tematykę zarówno wielkiego pożaru, jak i II wojny światowej omówiłem szczegółowo w odrębnych opracowaniach, przejdę od razu do meritum.
W nocy z 23 na 24 października 1889 r. ogień z podpalonych kupieckich stodół silny wiatr wiejący z zachodu przeniósł na zabudowania mieszkalne. Straż Ogniowa bezskutecznie walczyła z żywiołem do czasu, aż nad ranem wiatr ucichł. Zgodnie z jednym z podań, cmentarna figura Maryi Panny miała obrócić głowę w kierunku kościoła i w ten sposób uratować święty przybytek przed ogniem. Jest też drugie podanie opisujące grupę wiernych modlących się pod wspomnianą figurą o ocalenie – modlitwa miała zostać wysłuchana i pożar miał zostać ugaszony zbawiennym deszczem. Problem z tym drugim podaniem jest taki, że owy deszcz się nie pojawił, a spalenie trzeciej części zabudowań mieszkalnych w miejscowości, jedna ofiara śmiertelna i kilkaset osób bez dachu nad głową i środków do życia z całą pewnością nie można nazwać mianem „cudu”.
Zasięg pożaru z 1889 r.
To, że Świątniki przetrwały prawie nienaruszone zarówno niemiecką okupacje, jak i sowieckie „wyzwolenie”, budziło w niejednym bogobojnym świątniczaninie chęć dziękczynienia w postaci modlitw i pielgrzymki do Kalwarii Zebrzydowskiej. Doprowadziło to do powstania trzech opisów cudownych ocaleń miejscowości.
Pierwszy z nich ma wyjaśniać przyczynę corocznych kalwaryjskich pielgrzymek i nawiązuje do lipca 1944 roku. Jednemu z partyzantów lokalnych miała przez przypadek wypalić broń w czasie, gdy nad miejscowością przelatywał niemiecki samolot. Niemcy mieli uznać to za znak agresji i zaatakować artylerią ulokowaną w okolicach Bożęty. Jednakże cudownie zesłana mgła miała przysłonić całe świątnickie wzgórze udaremniając bombardowanie. Autor nie wyjaśnił czemu Niemcy nie poczekali, aż mgła się podniesie lub po prostu podjechali 10 km i ogniem spacyfikowali krnąbrną osadę. Gdyby to wydarzenie miało miejsce, Niemcy oczywiście mogli śmiało bombardować Świątniki nawet przy dużej mgle – wystarczy do tego kompas i mapa wojskowa. Jednakże sam pomysł użycia artylerii przeciwko miejscowości byłby ewenementem w sztuce wojennej pomijając już fakt, że hitlerowskie Niemcy były w mocnej defensywie i cierpiały na braki w uzbrojeniu licząc każdą kulę karabinową i pocisk armatni.
Kolejne dwie legendy opisują styczeń roku 1945. Tym razem zagrożenie dla osady było bardziej rzeczywiste, gdyż mogła znaleźć się na linii frontu. W jednej wersji Świątniki miały być zbombardowane, lecz i tym razem mgła miała ocalić osadę. Jedyną stroną mogącą w tym czasie kogoś bombardować była Armia Czerwona, choć zważywszy na znikome znaczenie strategiczne miejscowości, nie było powodu do takiej akcji. Bardziej nurtującym pytaniem jest, w jaki sposób ktoś ze świątniczan dowiedział się o planach bombardowania…
Najbardziej realistyczna jest historia, jakoby Niemcy stacjonujący w Gaju mieli szykować ostrzał na Świątniki, spodziewając się ataku ze wschodu. Informacje o tym mieli świątniczanom dostarczyć mieszkańcy Mogilan. Co prawda główne siły Armii Czerwonej nie zaatakowały Kraków od południa, ale być może chodziło o moment, kiedy uciekający z Krakowa Niemcy planowali przebijać się na zachód przez Skawę. W legendzie ostrzał miała uniemożliwić gęsta mgła. Jak wiadomo jednak z przekazu świątniczan, do wymiany ognia artyleryjskiego jednak doszło. Cudowna mgła zatem nie powstrzymała wymiany ognia, czego świadectwem były dziesiątki lejów po pociskach. Szczęśliwie nie było ofiar, a same zabudowania nie ucierpiały bardzo z wyjątkiem dachu kościoła.
WALKA KLAS WIECZNIE ŻYWA
Jedyną pracą naukową dotyczącą przeszłości Świątnik Górnych jest praca doktorska z zakresu socjologii Władysława Kwaśniewicza, która do dzisiaj stanowi cenne źródło informacji o tym, jak wyglądało życie świątniczan w XIX i XX wieku. Praca ta niestety była tworzona w latach 50. ubiegłego wieku, skutkiem czego wszelkie formułowane wnioski z przeprowadzonych naukowo badań musiały zgadzać się z ówczesną myślą ideologiczną. Życie świątniczan zostało przedstawione jako typowy model walki klas społecznych z dzieł Karola Marksa. Czy zatem nie jest dziwne, że czytając współczesne opracowania historyczne, wciąż powtarzana jest ta ideologia? Czemu współcześni badacze nie są w stanie wyciągać samemu wniosków z szerokiego materiału badawczego Kwaśniewicza tylko powtarzają teorie walki klas rodem z lat 50. XX wieku?
We wspomnianej pracy przedstawiono biednych rzemieślników świątnickich (klasa robotnicza, proletariat) bezwzględnie uciskanych przez kapitalistycznych kupców (burżuazja), którzy tanio skupywali kłódki, a sprzedawali je drożej. Największe nieprawości dokonywali jednak kupcy poprzez zmienną cenę skupu towarów zależną od pory roku, w rezultacie najtańszy towar był sezonie zimowym. A przecież wiadomo było, że skoro handel również był sezonowy, to cena towaru w czasie od jesieni do wiosny, kiedy nie można było poruszać się wozami po drogach, musiała być niższa. Wszyscy dziś jesteśmy przyzwyczajeni do niestałości cen produktów sezonowych (warzywa, owoce), gdzie różnice cen w ciągu roku są wielokrotne. Zresztą rzemieślnicy mogli sobie radzić, gdyby proporcjonalnie to cen skupu zwiększali produkcję oraz magazynowali produkty, ale oznaczałoby to zaangażowanie w pracę znacznie większe, niż praca 3 dni w tygodniu, a także zgoda wśród rzemieślniczej braci na zorganizowanie wspólnych magazynów dla produktów.
Szkoda jednak, że to, co wie każdy współczesny przemysłowiec i rozumie każdy współczesny człowiek, nie jest w stanie przyswoić historyk. I stąd w każdym ze współczesnych opracowań powtarzany jest wciąż ten sam model „złych” kupców i „dobrych” rzemieślników. I choć dziwi to niezłomne przywiązanie do marksistowskiej oceny biegu historii, to w rezultacie przedstawia się zupełnie inną rzeczywistość niż ta, która była w XIX wieku. Zwykło się przedstawiać jedynie napięcia w relacjach między kupcami a rzemieślnikami, które faktycznie istniały, choć nie jesteśmy w stanie dziś ocenić wielkości tego zjawiska. Nie mogło być one jednak aż tak dominujące, skoro w okresie międzywojennym tak doskonale układała się współpraca przy tworzeniu spółek przemysłowych. Zwracano uwagę również na chłodne stosunki między kupcami, natomiast całkowicie ignoruje się konflikty między kłódkarzami, a przecież one miały największe znaczenie dla świątnickiego przemysłu. Kwaśniewicz tematykę tę ominął szerokim łukiem, bo skłócona klasa robotnicza źle by się prezentowała w pracy doktorskiej, jednak te relacje są dobrze znane dzięki ówczesnej gazetce Związek Świątnicki. To właśnie te konflikty blokowały wszystkie inicjatywy rozwoju przemysłu na początku XX w. Upadały kolejno pomysły wspólnych magazynów czy wspólnej fabryki na bazie istniejącej Spółki Ślusarskiej. Niezgoda ludzka sprawiła, że pomysły te realizowało następne pokolenie w II RP.
BRUCHNALSKI I SPÓŁKA
Historia Szkoły Ślusarskiej i podźwignięcie świątnickiego rzemiosła dzięki działalności takich ludzi jak Kazimierz Bruchnalski jest niewątpliwie warta wielokrotnego przypominania. Pierwszy dyrektor szkoły choć spędził w Świątnikach tylko 6 lat, na trwale zapisał się w historii miejscowości, dając przykład przedsiębiorczości, zaangażowania i pokonywania przeszkód w dążeniu do wyznaczonych celów. I choć uczynił on tak wiele dla Świątnik i świątniczan, że pamięć o nim nie powinna nigdy zginąć, z nieznanych przyczyn zaczęto mu przypisywać zasługi innych.
Kazimierz Bruchnalski, ok. 1890 r.
Zresztą śledząc publicystykę na ten temat z ostatnich lat nie trudno dostrzec tendencje do jak największego upraszczania (broszurowania) historii o Szkole i Spółce Ślusarskiej w rezultacie otrzymując jednostronny przekaz przedstawiający działalność obu tych instytucji tylko jako ciąg sukcesów. W ten sposób zacierana jest dobrze udokumentowana prawda czy nawet, jak to za chwilę przedstawię, promowany jest fałsz.
Wypada zacząć od inicjatywy powstania Spółki Ślusarskiej, którą to w Świątnikach ostatnio zaczęto przypisywać Bruchnalskiemu, tymczasem taka inicjatywa powstała podczas finalizowania projektu założenia szkoły. Posłowie dr Weigel i ks. Kopyciński już w 1884 roku przyjęli założenie, że samo utworzenie szkoły zawodowej to tylko połowa drogi do realizacji celu podniesienia rękodzielnictwa rzemieślniczego w Świątnikach, bo drugą musi być utworzenie spółki rzemieślników. Gdy Bruchnalskiemu w 1887 roku powierzono misję w Świątnikach, miał on zarówno utworzyć tam szkołę zawodową, jak i nakłonić miejscowych majstrów do utworzenia spółki.
Niesłusznie również przypisuje się dyrektorowi szkoły funkcję prezesa Spółki. Wszak z założenia miała to być spółka rzemieślników i ci spośród siebie wybierali władze spółki. Bruchnalski natomiast tymczasowo przyjął funkcję dyrektora technicznego, bo w czasie, kiedy szkoła ślusarska dopiero rozpoczynała nauczanie, nie było wśród lokalnych rzemieślników osób o wykształceniu pozwalającym na prowadzenie ksiąg rachunkowych, formułowaniu ofert czy prowadzeniu przedsiębiorczości na znacznie wyższym poziomie niż domowego warsztatu. Jak podaje Mikuła, pierwszym prezesem był Stanisław Bodzoń (Zuberek)7.
Kolejnym nieprawdziwym stwierdzeniem jest uznawanie Spółki za monopolistę w dziedzinie produkcji kłódek w porównaniu z lokalnymi kupcami. Wystarczy przytoczyć kilka liczb: w latach 80. XIX wieku w Świątnikach było ok. 700 rzemieślników, w roku 1910 było ich dokładnie 14848. W tym czasie świetności Spółki liczba członków wynosiła 150. Ponieważ było zaledwie kilka rodzin kupieckich, średnio na jednego kupca przypadało kilkakrotnie więcej rzemieślników niż pracowało w Spółce. Zaangażowanie się zaledwie 10% miejscowych rzemieślników w działalność Spółki raczej wypadłoby nazwać znikomym niż monopolistycznym.
Ślusarze zrzeszeni w Spółce Ślusarskiej, 1889 rok
Najbardziej niezrozumiałe jest jednak przedstawianie Spółki jako sprawnie funkcjonującego przedsiębiorstwa. Tu znów liczby zadają temu kłam. Wystarczy bowiem przejrzeć rachunki Spółki, żeby się przekonać, że w 1909 roku zadłużenie jej wynosiło 20 tys. złr. (połowa kosztów utworzenia szkoły ślusarskiej). Spółka otrzymywała jednak stałą pomoc ze strony państwa w postaci kredytów oraz zwolnień podatkowych i taki stan utrzymywał się, dopóki samo państwo nie zaczęło odczuwać kosztów prowadzenia działań zbrojnych. Problemy gospodarcze oraz zaangażowanie samej Spółki w działalność na Bałkanach spowodowało w ostatnich latach przed I wojną światową zamrożenie części kapitału Spółki. Zresztą jak bardzo Spółka była sprawnym przedsiębiorstwem świadczą lata międzywojenne, kiedy to wobec braku pomocy państwa i uwolnionej gospodarki Spółka częściej wstrzymywała działalność niż ją prowadziła.
Nie powinno zatem nikogo dziwić, że przy tak przedstawionych przymiotach przypisuje się Spółce zrealizowanie jej statutowego założenia. Władze Spółki nie potrafiły jednak zjednać sobie nawet większości rzemieślników ani dogadać się z lokalnymi kupcami w celu podjęcia wspólnych inicjatyw. Spółka pokazała, że można tworzyć przedsiębiorstwa rzemieślnicze, z czego skorzystało dopiero następne pokolenie w latach międzywojennych, jednak sama nie potrafiła wziąć na siebie odpowiedzialności za kierunek rozwoju świątnickiego rzemiosła. A nie tak daleko szukając, do powstałej w podobnym czasie spółki kowalskiej w Sułkowicach, nie przystąpiło tylko trzech kowali. Zatem można było.
To tylko część świątnickich mitów, które najczęściej wychodzą ostatnimi czasy na światło dzienne. Jeżeli w powyższym artykule tematykę tła historycznego omówiłem pobieżnie, to tylko dlatego, że poświęciłem temu zagadnieniu odrębne opracowanie.
Przypisy:
1 S. Udziela, Legendy o św. Stanisławie, Ilustrowany Kurier Krakowski, 1925.
2 F. Batko, Przemysł metalowy w Świątnikach Górnych pod Krakowem w XVIII wieku (szkic historyczny), maszynopis, s. 37.
3 W. Słomka, Świątniki Górne, 1985
4 M. Mikuła, Świątniczanie. Strażnicy katedry wawelskiej, 1989 r.
5 W. Szczygieł, Świątniki Górne. Historia, kultura i tradycja na przestrzeni dziejów. Kraków 2001.
6 Cytat za F. Batki, Pisma z historii Świątnik Górnych i okolic, UMiG Świątniki Górne 2008, s. 32
7 M. Mikuła, Ludzie i wydarzenia w Świątnikach Górnych 1888-1955, wersja cyfrowa, s. 21.
8 Związek Świątnicki nr 1/1911, dane z powszechnego spisu ludności z 31.12.1910 r.
Świątniki Górne 