Oprac. Jerzy Czerwiński.
Po okresie świąt Bożego Narodzenia, począwszy od 6 stycznia, tradycyjnie rozpoczyna się karnawał, którego kulminacją są zapusty, dziś częściej zwane ostatkami. W Świątnikach Górnych zapustami nazywano ostatnie trzy dni przed Popielcem.
Dla dorosłych świątniczan zapusty oznaczały przede wszystkim wzajemne odwiedziny i gromadzenie się w większym towarzystwie, aby przy jedzeniu i piciu wspólnie porozmawiać o nowinkach, powspominać stare (lepsze) czasy oraz wspólnie pośpiewać, bo w Świątnikach nie było wspólnej zabawy bez śpiewu i muzyki. Na stołach z jadła pojawiała się kiełbasa, pączki, pieczone mięso, grzanki, a nade wszystko przypiekana słonina. Przysmak stanowiły psie ucha, którym to mianem miejscowa ludność określała kruche ciasto zwane chrustem lub faworkami. Szkło wypełniała wódka, piwo, wino, a najczęściej herbata z rumem (tzw. herbatka z Dziadowca). Śpiewano piosenki ludowe, ale także patriotyczne. Wspólne biesiadowanie rozpoczynało się już niedzielnym popołudniem, ale kulminacja świętowania przypadała na wtorek zapustny.
Ryc. 1. Świątnickie psie ucha, czyli chrust (2018).
Właśnie wtedy dodatkowy ruch we wsi zaczynali robić zapustnicy, zwani tu zapuśnikami lub bogusłami. Chłopcy w wieku od 8 do 14 lat zbierali się grupy 3-, 4-osobowe i przebierali się za Cyganów, tj. ubierali się stare, dziurawe stroje, podarte czapki, połamane kapelusze. Twarze czernili sadzą lub też nosili maski papierowe. Jeden z chłopców przebierał się za Cygankę, nosząc na plecach zawiniątko ze szmat niczym niemowlaka. Wchodząc do nawiedzanej izby tańczyli, „przygrywali” na patykach niczym na skrzypcach i fletach oraz śpiewali różne przyśpiewki, udając mowę cygańską:
Ja jest cygan nic nie mom
Jeno jedne cyganeckę, co z nią biegam
Cygon jo se, cygon, cygon
Weznę zapaseckę, zrobię cyganeckę.
Ja cyganka spadłam z wiśnie
Ostargałem se fartusek, widzieliście?
My cygani, dobrzy ludzie,
Wychowali cyganecke we psiej budzie.
Ja cyganka będę panio,
A jo cygon pude za niom.
Posedł cygon do fabryki,
I zarobił cyganeczce na tsewiki!1
Dzieciaki następnie przyskakiwali do gospodyni domu ze śpiewem: „Dajcie też ta gosposiu spereczki, kiełbaski, bułeczki, chlebeczka dla tego na plecach dzieciąteczka!” Za takie przedstawienie mogli liczyć na kawałek chleba, 2-3 jajka, kawałek kiełbasy, ciasta, czasem także na parę groszy. Otrzymawszy dary, wychodzili ze śpiewnym podziękowaniem: „Niech wom tez tu Bóg zapłaci i niech wom tez tu da zdrowie i scęście, żeby się wom wszystko dobrze rodziło! Żeby wom się rodziło w oborze, w komorze, w stajni i na polu i w każdym kątku po dzieciątku, a na piecu troje”.2
Grupy zapustników tworzyli też poprzebierani kawalerowie – muzykanci. Był tam Cygan z poczernioną twarzą ubogo ubrany; Cyganeczka takoż często z dwójką czy trójką dzieci; Żyd w chałacie, długich włosach, z siwą brodą i łupinami orzechów na oczach; Żołnierz w kabacie i czapce wojskowej; Ułan polski w rogatywce z kitą i kaftanie; byli i inni poprzebierani w kożuchy i w kaftany „na lewą” stronę ubrane. Wszyscy oni przy dźwiękach muzyki odwiedzali izby biesiadników. Cyganeczka tańczyła i „wróżyła” z ręki (za monety), a za trafne wróżby otrzymywała kawał chleba, sera, kiełbasy czy słoniny. Taki przykładowy zaśpiew rozchodził się po izbach:
Nie moge cię wyzałować miły mięsopuście,
Śtery spery w grochu były, a piąto w kapuście.
Jagem był maluśki, posołem cieluśki,
Siedziołem pod ksockiem bowiłem dziełuski.
Jagem się zalecoł miałem śtery sadła
Jakzem się ozenił wsyćkie baba zjadła.
Ej zapusty, zapusty, nie chcą baby kapusty,
Wolałyby kobzole upicone w popiole.3
W zamian za udany występ i zabawienie gospodarzy zapustnicy mogli liczyć nie tylko na poczęstunek herbatą, wódką i jakąś przekąską, ale także na datek pieniężny. Po skończonym obchodzie grupa wraz z uzbieranym dobytkiem kierowała swe kroki do domu jakieś panny lub wdowy i tam urządzali końcową imprezę.
Ryc. 2. Zapustnik świątnicki (1954).
Zwyczaj przebierania się dotyczył nie tylko wędrownych grup zapustników, ale także nierzadko podczas ostatkowego ucztowania z przyjaciółmi ktoś zaskakiwał współbiesiadników przebraniem, najczęściej kobiety przebierały się za mężczyzn, a mężczyźni za kobiety.
Pozostaje jeszcze wyjaśnienie, dlaczego zabawy w zapusty nazywano w Świątnikach sperkowinami albo też chodzeniem po sperkośku. Otóż jak wspomniałem, popularną przekąską ostatkową była przysmażana słonina (sperka) i nią często obdarowywano przebierańców.
Była też i ciemna strona zapustów, albowiem gdy tak przy alkoholu zaczynano wspominać dawne czasy, często przypominano sobie też o dawnych krzywdach i zniewagach, a alkohol i liczne towarzystwo zwiększało odwagę. Przykładem może być awantura wywołana przez ślusarza Antoniego Drapicha, który wraz z siedmioma współtowarzyszami został oskarżony „o zbrodnię gwałtu publicznego, współwiny w ciężkim uszkodzeniu ciała i przekroczenie złośliwego uszkodzenia cudzej własności”. A było to tak:
„Szajka ta, składająca się z miejscowych awanturników, uraczyła się w dniu 24 lutego b. r. z powodu ostatków karnawału wódką, a wówczas zmówiła się, aby się zemścić na tych osobach w gminie, do których ktokolwiek z nich miał jaką urazę. Najpierw napadli na rygorozanta praw p. Ludwika Cholewę i grozili mu sztyletem, następnie wybili szyby w szynku St. Dziewońskiego, a potem mieszkaniach u Piotra Wilkosza, Jana Walasa, Fr. Cholewy i Stanisława Walasa, pobili ciężko dwóch chłopców, oraz wtargnęli do domu p. Maryi Kotarbowej i pobili jej lokatorów, uczniów miejscowej szkoły ślusarskiej. Oskarżeni uzbrojeni byli w sztylety, noże i żelazne pałki”.4
Fotografie:
Ryc. 1 – fotografia własna.
Ryc. 2 – Ze zbiorów Muzeum Ślusarstwa im. Marcina Mikuły w Świątnikach Górnych.
Przypisy:
1 Julian Tomaszewski, Karol Chlebowski „Zapusty w Świątnikach Górnych” Świątniki Górne, 1903 r. Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Dokumentacja Kontekstowa Kultur, I/108/Rkp
2 Tamże.
3 Tamże.
4 Nowa Reforma, wydanie popołudniowe z 22 kwietnia 1914 r., Rok XXXIII nr 143
Świątniki Górne 