Opracował Jerzy Czerwiński © 2021
W niniejszym artykule chciałbym przedstawić niewielki epizod z historii Świątnik z czasów niepokojów i rewolucji. Dla większości Polaków słowo powstanie jest synonimem zrywu narodowego, mającego za cel odzyskania utraconej wolności, w większości przypadków zakończonego klęską. Pamięć o tych wydarzeniach jest kultywowana w kolejnych rocznicach. Były też jednak w historii Polski powstania, do których pamięcią wraca się niechętnie. Do takich należy powstanie chłopskie w Galicji z 1846 roku, bardziej znane jako rzeź lub rabacja galicyjska.
Przyczyny. Klęska powstania listopadowego pokazała jego inspiratorom konieczność zorganizowania ogólnonarodowego zrywu, czyli rewolucji nie tylko wśród szlachty, ale też wśród mieszkańców miast i wsi. Aby zjednać sobie mieszkańców wsi, wśród polskiej szlachty pojawiły się w latach 30. XIX wieku programy zniesienia poddaństwa. Tu warto zaznaczyć, że rządy Habsburgów w Galicji wprowadziły ograniczenia przywilejów szlachty, przez co w wielu właścicieli ziemskich zaczęło wymuszać wykonywanie dodatkowych prac. Zarazem w relacjach między właścicielem dworu a chłopem pojawił się cesarski urzędnik, który zawsze chętnie wysłuchał skarg chłopów na wyzysk szlachty. W oczach chłopów cesarz jawił się jako ich obrońcą. Gdy w z początku 1846 roku wszystkie znaki świadczyły, że szlachta szykuje powstanie w Krakowie, administracja cesarska wykorzystała to nabyte zaufanie i rozpuściła plotkę, jakoby szlachta szykowała się do pacyfikacji wsi.
Powstanie. Uznaje się, że powstanie chłopskie wybuchło 19 lutego 1846 roku i w ciągu kilku dni ponad 500 dworów w cyrkułach bocheńskim, sądeckim, wielickim i jasielskim zostało zniszczonych i zrabowanych. Zamordowano, często w dość okrutny sposób, ponad tysiąc osób, głownie ziemian i urzędników dworskich, ale także kilkudziesięciu księży. Chłopi oblegali także miasta (Grybów i Limanowa) oraz atakowali oddziały powstańcze zmierzające do Krakowa (powstanie krakowskie wybuchło 21 lutego 1846 roku). Ikoną powstania stał się Jakub Szela, który dowodził buntem w okolicach Jasła. Gdy 4 marca zakończyło się fiaskiem powstanie krakowskie, władze austriackie zaczęły robić porządek z buntem chłopskim, który wypełnił już swoją rolę i nie był już potrzebny. Pacyfikacja powstania przebiegła szybko, Szela został internowany i względny pokój został przywrócony.
Takie informacje można znaleźć w każdej encyklopedii, jednakże rzeczywistość daleka byłą od stanu pokoju. Choć już na mniejszą skalę, jeszcze przez lata chłopi organizowali się z w zbrojne bandy i napadli na dwory, kupców i księży. Władze austriackie nie radziły sobie z utrzymaniem porządku.
Skutki. Austriakom skutecznie udało się zablokować wybuch powstania krakowskiego i na długie lata pogłębić podział między szlachtą a chłopstwem. Doskonale widać to w Weselu Wyspiańskiego, gdzie pamięć obu stron o wydarzeniach sprzed półwiecza jest wciąż żywą raną na organizmie narodu polskiego. Powstanie w Galicji miało o wiele większe skutki, których nie przewidzieli Austriacy. W Europie wkrótce wybuchła Wiosna Ludów. Nieuniknione stało się uwłaszczenie chłopów: car Rosji jeszcze w 1846 roku swoim ukazem zniósł tzw. daremszczyznę[1], powaby[2] oraz ograniczył rugowanie[3]. Cesarz austriacki Ferdynand I na krótko przed swoją abdykacją zniósł dekretem z 17 kwietnia 1848 roku pańszczyznę w zaborze austriackim.
Świątniki w czasie rabacji. Świątniki w 1846 roku należały klucza biskupickiego leżącego w cyrkule bocheńskim, a którego właścicielem był baron Antoni Konopka h. Nowina. Ponieważ jednak w Świątnikach nigdy nie było dworu i ziem dworskich, baron posiadał jedynie dawny plac po spalonej karczmie kustosza katedralnego[4] i jego władza w Świątnikach ograniczała się do spraw administracyjnych (m.in. zatwierdzanie wyborów na urząd wójtowski), sądowych, propinacji oraz występowania jako kolator (patron kościoła). Ponieważ Świątniczanie za czasów królewskich pańszczyzny dla kustosza nie wykonywali, toteż baron Konopka takim prawem względem świątniczan nie dysponował.
Świątniki graniczyły wówczas z Konarami, Olszowicami (własność Słuszewskich), Sieprawiem (własność Bobrowskich), Rzeszotarami (własność Żelichowskich) i Wrząsowicami (własność Konopków). Wszystkie te wsie były od wieków własnościami szlacheckimi i posiadały dwory, stąd też bieżący właściciele ziemscy mogli wymuszać wykonywanie prac pańszczyźnianych oraz jak to było powszechne, także szeregu innych dodatkowych prac. Pod wpływem agitacji zaborcy, nierówne prawa mieszańców tych ziem nabrały jeszcze bardziej kontrastujących barw, tj. z jednej strony świątniczanie, którzy posiadali już od wieków ziemię na własność i nie mieli żadnych zobowiązań względem barona Konopki, a z drugiej mieszkańców sąsiednich wsi mniej lub bardziej uciskanych przez lokalnych właścicieli dworskich. Na dodatek Henryk, syn barona Antoniego Konopki deklarował otwarcie poparcie dla powstania krakowskiego stąd też włości Konopków znalazły się na celowniku austriackiej propagandy.
Nie wiadomo, jaki dokładnie przebieg na terenach w okolicach Świątnik miało samo powstanie chłopskie w lutym 1846 roku. Jak dotąd nie natrafiłem na żadną informację, która by wskazywała na burzliwy przebieg tamtych wydarzeń, w tym zbrodni na właścicielach ziemskich czy też znacznego zniszczenia mienia dworskiego. Możliwe jednak, że słabość władzy gubernatorskiej i zaborczych sił porządkowych zostały wykorzystane do niekoniecznie ideowych celów. Zachowała się jednak jedna bardzo ciekawa informacja.
Świątnicka Gwardia Narodowa. Otóż w Świątnikach zawiązano w 1848 roku Gwardię Narodową, która była odpowiedzią wobec narastających napadów rabunkowych ze strony większych band chłopskich pochodzących z okolicznych miejscowości. Gwardia liczyła 170 osób i była dobrze uzbrojona, bo w niejednym warsztacie leżały pod warstwą kurzu dawne szabelnicze i płatnerskie wyroby. Zgodnie z relacją z Gazety Krakowskiej z 3 listopada 1848 roku[5], w Podstolicach odżyły rabacyjne hasła żałujące, że w 1846 roku nie udało się „wymordować Panów”. Bezskutecznie sytuację próbował uspokoić ks. Jan Komperda[6], miejscowy proboszcz, skutkiem czego chłopi zwrócili się przeciw niemu. Następnie grupa buntowników, w skład której wchodzili mieszkańcy z Podstolic, Rzeszotar, Olszowic i Sieprawia, uzbrojona w cepy i kosy, postanowiła zaatakować mieszkańców Świątnik i rozbić gwardię. W nocy 31 października 1848 roku doszło do potyczki zbrojnej, w wyniku której świątnicka gwardia atak odparła, a napastników rozproszyła. Zgodnie z obserwacją korespondenta, agresorem mieli być „rabusie, znani z morderstw w r. 1846”.
Dalsze losy gwardii nie są znane. Demobilizacja mogła nastąpić wobec braku dalszych aktów agresji, albo na skutek interwencji władz austriackich. Rolę swoją spełniła.
Źródła:
- Gazeta Krakowska, Nr 250, Rok 1848.
Bibliografia:
- Kieniewicz Stefan, Ruch chłopski w Galicji w 1846 r., Wrocław 1951.
- Dziewulska Joanna M., „Bitwa pod stodołami”. Limanowski epizod rzezi galicyjskiej, w Żuławski Leon, Oblężenie Limanowy, czyli rzeź galicyjska…, Kraków 2012, s. 77-99.
- Wycech Czasław, Rok 1846 w Galicji, Warszawa 1958.
Przypisy:
[1] Daremszczyzna – inaczej darmocha, przymusowa dodatkowa praca chłopów na rzecz właściciela ziemskiego, która nie była wliczana w wymiar pańszczyzny.
[2] Powaba – inaczej gwałty lub tłoki, kolejna z dodatkowych robocizn chłopów, która nie była wliczana do wymiar pańszczyzny, a która chłopi wykonywali na wezwanie dworu, zazwyczaj 5 do 10 dni w roku na wiosnę.
[3] Rugowanie chłopskie – działanie w celu usunięcia chłopów z własnej ziemi i włączanie jej do folwarku pańszczyźnianego.
[4] Pierwotnie karczma w Świątnikach należała do mieszkańców, jednak w 1532 roku karczmę wykupił kustosz katedralny. W XVIII w. kustosz Komecki sprowadził do prowadzenia karczmy Żydów, którzy jednak z powodów licznych długów szybko zrezygnowali, a świątniczanie kustoszowi karczmę podpalili.
[5] Gazeta Krakowska, Nr 250, Rok 1848
[6] Jan Komperda – ur. 12 kwietnia 1804 roku, święcenia w 1827 roku, proboszcza w Podstolicach, zmarły 31 października 1879 roku.
Świątniki Górne 
w przypisie 4 – moze zamienic „wyniesli” na „zmuszeni byli zrezygnowac”? pozdr serdecznie! \ m