Śmierć w Świątnikach w XIX w. – świat żywych i umarłych. Studium etnograficzne cz. IV.

Opracował Jerzy Czerwiński.

Istniejący do dzisiaj krzyż cmentarny, który pierwotnie miał napisany rok „1865” (obecnie jest „1863”) – rysunek K. Chlebowskiego.

W kolejnej części zaglądania w czasy sprzed ponad wieku nadszedł moment na przyjrzenie się sprawom śmierci, czczenia zmarłych i wierzeń w życie pozagrobowe. Etnografów szczególnie te zagadnienia interesowały, gdyż tam właśnie przetrwały najstarsze i pierwotne cząstki dawnej kultury. I jak się będzie można przekonać, tak było także u świątniczan. Dzisiaj już trudno sobie to wyobrazić, że jeszcze niedawno nasi przodkowie pomimo tego, że od blisko tysiąca lat wyznawali wiarę chrześcijańską, że poprzez służbę w królewskiej katedrze mieli kontakt z ludźmi z całego znanego świata, że sami potrafili docierać na krańce Europy z towarem wykonanym w tutejszych warsztatach i pomimo tego nadal silna była wiara w świat duchów, strzyg i czarownice. A potem nagle w XX wieku te przesądy i wierzenia całkowicie zniknęły. Dlaczego? Postaram się odpowiedzieć na końcu tego artykułu.

Postanowiłem oddzielić poważne zagadnienie rytuału, tradycji pochówku i czczenia zmarłych, od wierzeń i niejednokrotnie groteskowych zabobonów, choć dla ówczesnych ludzi stanowiło to jedną wspólną całość. Przewodnikiem w poznaniu XIX wiecznych Świątnik ponownie jest Karol Chlebowski, ówczesny dyrektor szkoły ludowej. Gdy spisywał swoje notatki w 1899 roku, łączył w nich spojrzenie wykształconej osoby niepochodzącej ze Świątnik zarazem z osobą wżenioną w tamtą społeczność i dającą się przekonać do miejscowych wierzeń. Prezentuję także kilka rysunków nagrobków cmentarnych, wykonanych w tymże roku przez uczniów klasy IVb.

Nagrobek Feliksy Słomkowej 1865-1905 (2015 r.)

Rytuał pogrzebowy. Rytuały pogrzebowe są najstarszym świadectwem istnienia cywilizacji. Każda społeczność posiadała własną, uregulowaną tradycję (rytuał) grzebania swoich zmarłych. Poniżej przedstawię, jak wyglądało to w Świątnikach pod koniec XIX wieku.

Konanie. Umiejącemu najczęściej towarzyszyli krewni i jeśli w ostatnich chwilach życia zachowywał przytomność, to starał się przekazać otoczeniu swoją ostatnią wolę oraz instrukcje co do stroju pogrzebowego, miejsca pochówku i rodzaju trumny. Najczęściej umierający chcieli być pochowani blisko swoich nieżyjących krewnych. Krewni zapalali świecę (gromnicę) i modlili się, odmawiając litanię za umierających. Jeśli konający tego sobie życzył, to sprowadzano księdza, aby udzielił ostatnich sakramentów, a także proszono siostry zakonne o wspólną modlitwę. Nierzadko jednak umierający nie chcieli ostatniej sakramentalnej posługi.

Śmierć. W chwili zgonu tradycją było zatrzymanie w domu zegara na godzinie śmierci. Zmarłego przykrywano tymczasowo prześcieradłem, a następnie krewni przygotowywali ciało zmarłego do pochówku poprzez umycie i ubranie. Zdarzało się, że czynności te wykonywali najmowani ubożsi. Jeśli zmarły miał otwarte oczy, to zamykano je, a niekiedy także kładziono na oczy monety, tzw. czworaki, czyli złote monety 4-dukatowe austriackie.

Kamienny krzyż (2016 r.)

Strój pogrzebowy. Wybierano najczęściej najlepsze ubranie, jakie zmarły miał za życia. Nie zakładano kapeluszy i chust. Często były to ślubne stroje. Zamożniejsi zamawiali czasem uszycie nowych strojów. Dzieci ubierano w stroje białe, bladoniebieskie lub liliowe. Dziewczęta ubierano w białe sukienki, młode kobiety w stroje popielate, niebieskie i liliowe (nie czerwone), a starsze w suknie ciemne, granatowe i fioletowe. Końce sukien wypuszczano później na zewnątrz trumny i ozdabiano kwiatami.

Trumna. W owych czasach było dwóch stolarzy wykonywających trumny. Dostępne były droższe trumny z twardego drewna (np. dębowe) oraz tańsze z drewna miększego. Jednakże nawet najubożsi zamawiali trumny malowane i ozdabiane. Dla dzieci trumny malowano na biało, a z papieru pozłacanego wycinano i ozdabiano ją krzyżami i koronkami. Dla starszych trumny malowane były w kolorze orzechowym, wiśniowym lub brązowym także ze złocistymi krzyżami i galonikami. Droższe trumny miały krzyże zdobiące wykonane z blachy oraz żółte i białe galony szychowe.

Czuwanie przy zmarłym. Do czasu dostarczenia przez stolarza trumny, zmarły pozostawał w swoim łóżku. Następnie ciało zmarłego umieszczano powoli w trumnie na wznak i ustawiano obok krzyż i dwie zapalone świece. Pod głowę zmarłego kładziono poduszkę, którą stolarz wypełnił wiórami z desek. Ręce zmarłego składano jak do modlitwy, wkładając do rąk książeczkę modlitewną, różaniec, koronkę lub krzyżyk. Dzieciom do rąk wsadzano obrazek. W zamożnych domach przy marach ustawiano także wazony z kwiatami, duże (kościelne) świece i mniejsze przy krzyżu lub figurze Matki Boskiej. Jeśli to było możliwe (ze względu na stan ciała), to trumna była otwarta, a każdy kto chciał, mógł przyjść na modlitwę. Przy trumnie czuwał opłacony wyrobnik¹ i modlił się – nie było jednak w Świątnikach tzw. dziadów², znanych w innych regionach Polski. Odwiedzający modlili się w ciszy, a po wyjściu wspólnie omawiali i szczerze podsumowywali życie zmarłego, nie stroniąc czasem i od przykrych słów o nim, jeśli na nie zasłużył. Wieko trumny opierano o ścianę frontową domu na znak, że w tym domu leży zmarły. Dla dzieci, panien i kawalerów wieko było zdobione wiecami z zieleni i kwiatów. Zamożniejsi ozdabiali trumnę sztucznymi wieńcami zamówionymi w Krakowie z opisanymi szarfami. Zmarłym członkom straży ogniowej umieszczano na trumnie (do czasu pochówku) hełm, toporek i pas strażacki oraz ozdabiano wieńcami od kolegów strażaków. Z zamknięciem trumny czekano, aż przyjdzie ksiądz i zmówi modlitwy.

Rysunek ucznia szkoły ludowej nagrobka Joanny Bodzoń (1876-1896) z 1899 r.

Procesja do kościoła. Zgodnie z lokalną tradycją trumnę ze zmarłym chłopczykiem niosły dziewczęta w białych strojach i z wiankami zielonymi na głowach, a zmarłą dziewczynkę nieśli chłopcy w odświętnych strojach. Kawalera lub pannę nieśli zawsze kawalerowie z asystą panien ubranych na biało z czarnymi pasami, które niosły świece. Dorosłych niosło zawsze czterech silnych mężczyzn, krewnych zmarłego.

Przy ostatnim wyjściu z domu niosący trumnę symbolicznie uderzali nią trzykrotnie o każdy mijany próg domu, na znak ostatniego pożegnania się zmarłego z domem. Podczas procesji do kościoła ksiądz i organista śpiewali psalmy, a w rzadkich przypadkach, kiedy to ksiądz nie brał udziału w procesji, proszono śpiewaka Wojciecha Koterbę o prowadzenie pieśni żałobnych. W kościele trumnę ustawiano na katafalku w ten sposób, aby głowa zwrócona była w kierunku drzwi. Przy katafalku ustawiano tacę, do której rodzina zmarłego składała ofiarę za posługę, przeważnie 60-80 centów³. W połowie mszy uczestnicy pogrzebu zawartość tacy wrzucali do skarbony za ołtarzem.

Pochówek. Po mszy świętej wyruszała z kościoła procesja do miejsca pochówku. Po opuszczeniu trumny do wykopanego dołu najpierw ksiądz, a następnie wszyscy uczestnicy z wyjątkiem dzieci zmarłego rzucali grudkę ziemi na trumnę. Po utworzeniu ziemnej mogiły sadzono w niej kwiaty (róże, lilie, astry, goździki) lub krzewy (tuje, kalinę, bez turecki), a z czasem stawiano krzyż lub kamienny nagrobek. Krzyże stawiano drewniane (ubożsi) lub żelazne (bogatsi). Nagrobki najczęściej budowano z piaskowca.

Pamięć o zmarłych. Krewni i znajomi dbali o to, by co najmniej raz w roku, w rocznicę śmierci, odprawić za duszę zmarłego mszę świętą oraz dać na wypominki w wigilię Dnia Zadusznego i w sam Dzień Zaduszny. Wierzono szczerze, że tylko dusze wspomniane na wypominkach mogą liczyć na łaski. Na dzień 1 i 2 listopada ozdabiano groby poprzez rozwieszenie na krzyżach i nagrobkach wieńców z zieleni i kwiatów, składano świeże i sztuczne kwiaty oraz zamówione wieńce z Krakowa. Pod wieczór w dniu Wszystkich Świętych na cmentarz udawała się procesja i wtedy cmentarz rozświetlał się światłem świec. Kolejna procesja wiernych odbywała się rano w Dniu Zadusznym, po nabożeństwie w kościele.

Fantasmagoryczny świątnicki cmentarz w noc Wszystkich Świętych (2015 r.)

Świat duchów. Powszechnie wierzono w przenikanie się świata zmarłych i świata żyjących. Zmarli mieli się kontaktować głównie poprzez sny i w nich przekazywać o tym, co je dręczy i dlaczego spokoju nie mogą zaznać. Zapewnienie spokoju duszy przodków było bardzo ważne dla świątniczan, w związku z tym byli oni zobligowani do wypełnienia ostatniej woli zmarłego, a gdy zmarły pojawiał się w snach, spokój jego duszy miało zapewnić zamówienie mszy świętej w jego intencji oraz jałmużna dla ubogich.

Krzyż żelazny na grobie Tekli Walas (1834-1898) – rysunek ucznia z 1899 r.

Pod koniec XIX wieku nadal nie budziły większej sensacji kontakty z duchami na jawie. Wierzono, że duchy można spotkać między 23 a północą zwłaszcza pod przydrożnymi figurami. Jeśli się sąsiadowi zaorało kawałek pola, to na tym zajętym bezprawnie kawałku miała pokutować i straszyć później jego dusza. Ingerencji umęczonej duszy można było się spodziewać, jeśli ktoś dopuściłby się dewastacji grobu. Wierzono w istnienie strzygoni i strzyg⁴, które dostrzegali ci nieliczni, co podróżowali nocą. Świadków kontaktów nie było trudno znaleźć – niejaki Błażej Bodzoń twierdził, że o godzinie 0:30 pukał w okno jego domu strzygoń i chciał ognia, a znów za Jackiem Cholewą, który w nocy wyruszył do Krakowa, miał podążać drogą taki strzygoń aż do figury we Wrząsowicach.

Do największej demonstracji świata duchowego miało dochodzić w noc Wszystkich Świętych, kiedy to do powracającej ludzkiej procesji z cmentarza miała się dołączać procesja dusz w kierunku kościoła. Następnie zmarli kapłani odprawiali nabożeństwa dla nieżyjących wiernych. Co ciekawe, na tę noc faktycznie zostawiano na ołtarzu kielich i akcesoria mszalne. Przez całą noc duchy miały nawiedzać miejsca znane im za życia. Zmarli mieli wracać na cmentarz wraz z poranną procesją w Dniu Zadusznym. Wiele osób twierdziło, że widzieli światła z kościoła i słyszeli głosy modlących się dusz – m.in. żona Karola Chlebowskiego, którą nawet brat-proboszcz ks. Jan Słomka nie mógł przekonać. W nocy z 1 na 2 listopada przestrzegano, żeby nikt się z domu nie wychodził.

Nagrobek ks. Jana Słomki z 1874 r. (2015 r.)

Społeczność lokalna w dość prosty sposób pojmowała prawdy wiary chrześcijańskiej i nie widziała sprzeczności z ludowymi wierzeniami. Wierzono, że po śmierci czekało piekło lub niebo. W piekle „lejom diabli pijakom smołę do ust, bogaczom zaś widłami pchają do ust pieniądze” i mieli tam trafiać bezpośrednio po śmierci ci, co za życia klęli, nie chodzili do kościoła, nie modlili się, nie spowiadali i zmarli bez pojednania się z Panem Bogiem. Niebem miało być miejsce 9 chórów anielskich, gdzie brak jest zmartwień i trosk, ale bezpośrednio do nieba miały trafiać tylko małe dzieci, a przed dorosłymi była to bardzo trudna droga. Uważano, że do nieba częściej trafiali biedacy, a bogaci częściej do piekła. Ponieważ stosunkowo niewielu miało trafiać bezpośrednio do piekła lub nieba, większość dusz miała przebywać („mieszkać”) na cmentarzu, dlatego większość ludzi z bojaźnią przekraczała bramę cmentarza, a nie było odważnego, co by w nocy drogą wzdłuż cmentarza chciał podróżować.

Przesądy świątnickie związane ze śmiercią i rytuałem pogrzebowym. Ludzie przełomu XIX i XX wieku nie znając jeszcze bakterii, wirusów czy nowotworów, próbowali jakoś wytłumaczyć nagłe choroby, zgony i szukali powiązań w znakach i symbolach, które miały zwiastować tragedię.

Gdy podczas ślubu zgasła przy ołtarzu świeca, zapowiadało to rychłą śmierć tego małżonka, po którego stronie ta świeca zgasła. Nadchodzącą śmierć w rodzinie zwiastowało uschnięte drzewo w sadzie czy też uschnięty egzotyczny kwiat w doniczce oraz gdy trzasnął stół, komoda, obraz, zegar czy okno. Śmierć nadchodziła, gdy nagle spadł obraz lub coś uderzyło w okiennicę. Nawet dyrektor Chlebowski potwierdza, że zgon jego teścia Antoniego Słomki, nastąpił w tym samym momencie, gdy rozpadł się nagle stół. Zdarzało się też, że o nadchodzącej śmierci informowali we śnie sami zmarli.

Nagrobek Stefana Dziewońskiego (1871-1903) i Stanisława Dziewońskiego (1860-1907) (2011 r.)

Ludowy przesąd miał także „pomagać” tym, którzy męczyli się i nie mogli spokojnie umrzeć. Wierzono, że nie można skonać na pierzu, więc umierającemu wyciągano spod głowy poduszkę. Szukano także osoby, z którą umierający był w sporze lub gniewie, bo dopiero podanie ręki i pogodzenie się miało pozwolić duszy odłączyć się od ciała.

Różnie próbowano wytłumaczyć nagłą śmierć: a to się przerwał coś dźwigając, a to wyszedł na pole zgrzany, a to się gniewał i krew go zalała, a to był otyły i go zadusiło, a to przysięgał fałszywie i umarł, a to mu się flaszka z naftą rozbiła i pomarło. Słowem – każde zdarzenie z minionego roku mogło być znakiem śmierci.

Gdy w domu ktoś umarł, odwracano wszystkie lustra do ściany. Oczy zmarłego zamykano, żeby śmierć nie wypatrzyła następnej osoby. Wodę po umyciu ciała zmarłego wylewano w takim miejscu, gdzie nic nie rośnie, aby żywe nie uschło. Jeśli szyto ubranie dla zmarłego, to ważne było, żeby ścieg był robiony „przed”, a nie „za igłą”, bo można było zaszyć duszę w ciele. W takie i inne niespisane tu przesądy wierzyli świątniczanie u schyłku XIX wieku.

Podsumowanie. Na postawione na wstępie pytanie, dlaczego w Świątnikach tak powszechna była wciąż wiara w duchy, a życie i zachowanie regulowane było licznymi przesądami, odpowiedź brzmi: wrak wiedzy. Dorośli schyłku XIX wieku byli ostatnim pokoleniem mieszkańców, którzy w większości nie mieli do czynienia z oświatą i nauką. Potwierdza to także Chlebowski pisząc, że wierzenia i zabobony obce są w zamożniejszych świątnickich domach, gdzie inwestowano w wykształcenie młodego pokolenia. Pokolenia, które wkrótce miało zobaczyć prawdziwe demony w okopach Wielkiej Wojny, przy których śmiechu warte okazały babcine duchy i strzygi.

Na postawie rękopisu K. Chlebowskiego „Świat zmarłych” z 23.12.1899 r., Muzeum Etnograficzne w Krakowie sygn. I/139/Rkp

Fotografie własne wykonane na cmentarzu świątnickim w dniach 1 lub 2 listopada.

Przypisy:

1Wyrobnik – dawniej osoba wynajmowana najczęściej do różnych prac fizycznych.

2Dziady – wędrowni żebracy uznawani przez społeczności wiejskie za posiadające zdolność kontaktu ze światem umarłych i w wielu regionach byli najmowani do pilnowania ciał zmarłych i stanowili ważny element rytuałów pogrzebowych.

3K. Chlebowski pozwolił sobie na komentarz, że w Świątnikach ofiary dla kapłana za posługę były bardzo niskie, ale za to dostępne dla każdej kieszeni.

4Strzygonie i strzygi – męskie i żeńskie słowiańskie demony, złe dusze w potwornym ciele mszczące się za krzywdy doznane za życia.

Reklama

Świątnickie zwyczaje na Święta Bożego Narodzenia z przełomu XIX i XX wieku – studium etnograficzne cz. I

Opracował Jerzy Czerwiński.

W dzisiejszych czas coraz częściej odchodzi się od tradycyjnego sposobu obchodzenia i przeżywania Świąt Bożego Narodzenia, a tradycja nie podtrzymywana szybko ginie, jeśli nie zostanie utrwalona choćby opisem. Świątniczanie mają to szczęście, że pod koniec XIX wieku dyrektor miejscowej szkoły ludowej, Karol Chlebowski¹, podjął współpracę z krakowskim etnografem, Sewerynem Udzielą i sporządził dla niego wiele szkiców i notatek dotyczących ówczesnego życia i zwyczajów miejscowej ludności. Notatki te pozwolę sobie poniżej szeroko zacytować, tym bardziej, że Chlebowski w ujmujący sposób przedstawia zwyczaje świątniczan.²

Poniższy opis, zwłaszcza dotyczący wieczerzy wigilijnej, jest też w pewnym stopniu sprawdzianem na ile rodzinne tradycje są podobne do tu opisanych.

Wigilia

Wigilia Bożego Narodzenia. Ta odwieczna osada ślusarzy, wiążąca swój początek według podania z panowaniem królowej Jadwigi, przedstawia jak zresztą i wszędzie może we wigilię ruch niezwykły. Już od wczesnego ranka roi się jak w ulu się na placu targowym. Tu zakupują Świątniczanki pulchne i smaczne kukiałki od piekarza z Golkowic lub wielkie strucle z Podgórza przywiezione; tam znów gromadnie osaczono górala sprzedającego śliwki i gruszki suszone; tuż obok dobijają targu o masło, serki i jaja, a szczebiotliwe Ochojnianki i Rzeszotarzanki trzymają się w cenie, bo wiedzą, że wigilia to ich żniwo; dziś dopiero wezmą za nabiał, ile same zechcą. Tam okoliczny wieśniak złoży znów całe stosy gałązek jodłowych i świerkowych, które na centy wiązkami sprzedają do umajenia chat wewnątrz. Opodal jeży się cały las jodełek, a dobre matki według zamożności zakupują to większe, to mniejsze dla dzieci, które chyba cały rok by płakały, gdyby które z nich „sadu” nie miało, bodaj kosztem kilku centów piernikami, orzechami i jabłkami ozdobionego i kolorowymi świeczkami oświetlonego. A jakiż dopiero ruch widać po klepach, a jaki po domach! Lecz wkrótce milkną promienie słońca na nieboskłonie i wnet zmierzcha się w chatkach, jakby na złość ruchliwym gosposiom, które głośno wyrzekają, na nielitościwe słońce, co nie zważając na ich niedokończoną jeszcze robotę, schowało się gdzieś za Mogilanami. Trudno jednak narzekać, bo inne światła się pokazują i trzeba myśleć o wieczerzy! Wszak wszystko czeka jej niecierpliwie, a dzieciaki dawno już ściany umyły, drzewko przystroiły i już by oświetlić pragnęły takowe, aby mu się przypatrzeć, jak świetnie wygląda. Wreszcie i matka już kończy gotowanie i białym obrusem zasłany słomą i sianem stół nakrywa. Hola, tedy, będzie wieczerza! – podskakuje wygłodzona dziatwa, bo to dziś był post nie lada: mało co pożywić się dano!

Uklęka ostatecznie wszystko do pacierza, a na ostatku gospodyni, która położywszy chleb, strucle i opłatki na stole, westchnęła głęboko i modli się gorąco o szczęście dla rodziny, która ją im uboższa chatka, tem liczniej otacza kołem, bo to mówią, tak już Pan Bóg daje!

Po odmówionych pacierzach łamią się domownicy opłatkiem zaczynając od najstarszej osoby, po czym dzieci całują rodziców w ręce, a ci życzą wszystkim dobrego zdrowia i szczęśliwego doczekania drugiej „wigilii”.

Następnie usiadają i jedzą:

a) groch z perłówką (kaszą);

b) paluszki z makiem (kluski);

c) galas z chlebem lub sam (galas to jest gęsty żur z gotowanych śliw i gruszek suszonych);

d) chleb, struclę i kołacze po kawałeczku.

W domach uboższych piją przed wieczerzą po kieliszku wódki, a po wieczerzy po szklance piwa. Zaś oprócz powyższych potraw spożywają też w domach zamożniejszych rozmaicie przyprawione ryby, potem jabłka i orzechy, a piją wino. Po wieczerzy zapala dziatwa świeczki na drzewku i wyśpiewuje wesołe kolędy. O północy, a względnie o ½ 12tej sunie wszystko na „pasterkę”.

Warto tu jeszcze wspomnieć do licznych ozdobach choinkowych, wykonywanych z dostępnych materiałów, jak choćby tradycyjne świątnickie karmeliki czyli cukierki owinięte w biała bibułę i kolorowy staniol. Były także kupowane w Krakowie szklane bańki, bo tak w Świątnikach zwano te ozdoby dziś powszechnie określane „bombkami”. Zapalanie choinki było wielkim przeżyciem zwłaszcza dla dzieci tym bardziej, że była to czynność jednorazowa, przeznaczona na Wigilię. Palenie otwartego ognia świec na drzewku choinkowym wiązało się z zachowaniem szczególnej ostrożności. Z potraw wigilijnych najbardziej charakterystyczny dla Świątnik jest wspomniany galas, czyli potrawa wykonana z gotowanych suszonych owoców (głównie śliwki, jabłka, gruszki). Tradycyjnie było 4-6 (w zależności od zamożności) postnych potraw wigilijnych.

Święto Narodzenia Pańskiego bywa tu nader poważnie obchodzone. Sklepy nie otwierają się wcale w tym dniu, na ulicach pusto i cicho, a tylko w kościele i po domach rozbrzmiewają wesołe kolędy. Dopiero wieczorem wychodzą niektórzy z młodych na przechadzkę lub do znajomych, ale starsi przestrzegają nawet i wieczorem, by tak wielkiego święta nie złamać.

We św. Szczepana dopiero występują tu w całej pełni uroczystości kolędowe! Już po sumie wychodząc z kościoła, pokazuje młodzież, że zwyczaj posypywania się święconym owsem i tutaj nie zaginął. Ruchliwsi próbowali już na chórze i w zakrystyi swej zręczności w celowaniu w twarz, a teraz przed kościołem znają już zupełną swobodę, więc rzucają to na siebie wzajemnie, to na przechodzące dziewczęta. Po południu gromadzą się kolędnicy u swoich przywódców i odbywają się próby, czy wieczorne przedstawienia dobrze im się udadzą.

Jakoż zaledwie się zmierzchnie, wylega na ulice cały rój kolędników z latarniami, a osada przedstawia widzowi coś fantastycznego! Muzyki, śpiewy, stroje, latarnie, nawoływanie się wzajemne, to wszystko jak przy budowie wieży Babel. Ucho rozróżnić nie może na ulicy, co gdzie śpiewają, co kto woła, bo proszę: tu przed domem Słomki, zamożnego kupca, przygrywa jedna grupa z miejscowej orkiestry, obok u sąsiada śpiewają Bartose, u sąsiada drugiego kolędują co innego trzy dziewczęta maleńkie, tuż niedaleko przychodzą chłopcy z Kubą i znów słychać inne kolędy nieopodal wyśpiewuje dwóch chłopców swoje: „Jezus malusieńki”, a tam w rynku śpiewają znów swe kolędy chłopcy, co chodzą z Maryjką. Za tymi grupami biegają tłumy małych widzów i nawołują się wzajemnie, padając od czasu do czasu plackiem po śliskiej drodze, to ten to owa, a wtenczas płacz potłuczonego dopełnia obrazu w tym kalejdoskopie kolędowym.

Lecz zbliżmy się do jednej z tych grup i zapoznajmy się z ich zwyczajami, a mianowicie zacznijmy od małych dzieci w wieku 6-14 lat. Zobaczymy tu trzy dziewczątka, czasem dwie tylko, z których jedna trzyma latarnię, a druga kantyczki. Chodzą one z Kolędą – czyli jak mówią po kolędzie. Takich grup złożonych osobno z dziewcząt po 2-3, a osobno z chłopców ugania się po wsi kilkadziesiąt. Są to przeważnie dzieci biedniejsze, ale można spotkać tu i dzieci z domów zamożniejszych. Tylko że pierwsze idą wszędzie kolędować, a drugie śpiewają tylko pod domami krewnych i znajomych i to więcej dla rozrywki, niż dla otrzymania jakiego datku.

Takka grupa przyszedłszy pod okna pewnego domu, przyświeca do okna latarnią, a jedna z nich mówi: „Przystępujemy tu do tego domu zakolędować?” Jeśli otrzymują odpowiedź przychylną lub żadnej, to zaczynają kolędę: „Najświętsza Panienka, gdy porodzić miała” lub inną i dotąd śpiewają zmieniając kolędy, dopóki im ktoś z domowników wyniesie parę centów np. 2-5 ct. Tu jednak gospodarze w domu pytają się lub przez okno starają się poznać, od kogo to są dzieci, bo krewnemu lub chrześniakowi to dają więcej, np. 10 ct. Po otrzymaniu datku dziękuje dziatwa, albo krótko: „Bóg zapłać!” lub też śpiewa: „Za kolędę dziękujemy, szczęścia zdrowia winszujemy, byście byli szczęśliwymi oraz błogosławionymi – na świecie żyjąc!”. Ale gdy datek był mały, np. 2-3 centy, to odbiegają mali kolędnicy od okna nic nie rzekłszy i pędzą dalej.

Gdy ktoś odmówi takim kolędnikom przez okno, aby nie kolędowali, to może się narazić na usłyszenie niemiłych epitetów, zwłaszcza od wyrostków źle wychowanych. To też mało jest takich domów, gdzieby nie rozmieniono na centy bodaj guldena lub korony, aby możliwie obdarzyć bodaj po 2-3 ct małych natrętów i nie obrazić ich odmową. Chodzą jednak i więksi, a tym już centy nie wystarczą.

Kolęda z muzyką. Takich muzyk chodzi tu zwykle trzy, a każda grupa składa się z 4 muzykantów i jednego śpiewaka, który nosi kantyczki i zaczyna kolędy. Taka grupa przyszedłszy pod okna śpiewa zwrotkę kolędy: „Wśród nocnej ciszy” lub innej, a drugą zwrotkę grają i znów trzecią śpiewają bez muzyki itd. na przemian. Grają i śpiewają jedną lub nawet więcej kolęd dotąd, dopóki im ktoś nie wyniesie kolędy. W domach zamożniejszych dają im po koronie lub więcej, a niej zamożni wynoszą po 20, 30 i 40 centów. Do chat ubogich nie chodzą oni kolędować. Czasem zapraszają ich do izby i częstują wódką, piwem, winem lub herbatą. W takim razie grają i śpiewają i tu jeszcze. Odchodząc czy to spod okien, czy z izby, dziękują za otrzymaną kolędę śpiewając:

„Za kolędę dziękujemy…”

Z Bartosem (tak mówią) chodzą we św. Szczepana i w dniach następnych. Chodzi zwykle sześciu starszych chłopców, a ich kolędowe imiona przybrane są: Bartos, Stach, Maciek, Walek, Szymek i Anioł. Pierwsi pięciu ubrani są za pasterzy w kożuchy odwrócone wełną, przepasani powrósłami ze słomy, a na głowie mają kapelusze przystrojone wstążkami z kolorowego papieru. Szósty z nich, anioł, ubrany jest w komże białą, a na głowie ma złocistą koronę i nosi on dzwonek i maleńką szopkę, w której widać wewnątrz porozlepiane obrazki przedstawiające: Dzieciątko Jezus, Maryę i Józefa, aniołów i pasterzy. Szkopka ta ma kształt kościółka z trzema wieżami i zrobiona jest z tektury i papieru kolorowego napuszczonego oliwą, aby mu nadać przeźroczystości. Pod środkową wieżą u dołu jest od frontu wydrążenie, w którym porozlepiane są wyżej wspomniane obrazki, a z boku tego wydrążenia pali się mała wstawiona tam świeca.

Szopka ta jest mała tak, że chłopiec nosi ją w jednej ręce i nie jest do pokazywania lalek, bo takiej tu nie noszą. Lecz wracajmy do naszych pasterzy.

Otóż wieczorem wychodzą oni z domu, gdzie mieszka ich przewodniczący Bartos i idą najprzód do domów bogatych, a potem do chat uboższych. Gdy mają wchodzić do izby, to anioł pierwej zadzwoni dzwonkiem, a wszyscy wtedy pochwaliwszy we drzwiach Pana Boga, wchodzą i kładą się zwyczajem pasterzy na podłodze, tylko anioł staje gdzieś na uboczu. Następnie następuje odśpiewanie na role i przedstawienie całej „Pastorałki”, która była wydawana drukiem przez Zgromadzenie Księży Misjonarzy z Krakowa.

Inną, tzw. „Pastorałkę Góralską” odgrywają tu chłopcy poprzebierani za pasterzy w kożuchy, przepasani powrósłami, w czapkach baranich lub w kapeluszach papierowymi wstążkami ustrojonych, z laskami (kostur) w ręce. Tylko anioł jest ubrany, jak w poprzedniej „Pastorałce” opisałem i ma dzwonek ale szopki nie nosi. Przedstawienie to nazywają, że chodzą z Kubą, bo tu pastuch Kuba znów jak w poprzedniej „Pastorałce” Bartos główną odgrywa rolę.

Dawniej miewali oni ze sobą turonia (w kożuch przebrany i z kozią głową, na kiju się podpierający silny chłopak skakał, udając turonia), ale dzieci się lękały, więc zakazano tego w gminie przedstawiać.

Z Maryjką chodzą we święty Szczepan, w Nowy Rok i w następne niedziele aż do Gromnic. Chodzą chłopcy w wieku 12-16 lat, stosownie poprzebierani i nimi jedna dziewczyna (Maryjka):

Maryjka ubrana jest biało i nosi dużą, zwiniętą lalkę na rękach, przedstawiającą dzieciątko, która porusza, jak to czynią matki, gdy dziecię płacze; Anioł ubrany w białą komżę i ma koronę na głowie, a w ręku dzwonek; Król ubrany jak rycerz z szablą przy boku, z szarfami ze złocistego papieru przez piersi i z koroną na głowie; Minister starszy i młodszy stoją zawsze obok króla i są podobnie do niego ubrani, tylko zamiast korony, mają hełmy z tektury oblepione złocistym papierem; Józef z siwą brodą, w długiej kapocie, z laską w ręce (broda z lnu lub konopi); Żyd w jupicy również z brodą, przepasany skręconą chustką w sobolej czapce na głowie oraz Pastuch ubrany w kożuch przewrócony do góry wełną i przepasany powrósłem, z baranią czapką na głowie.

Podłaźnicy. W Nowy Rok od północy chodzi 6-8 młodych ludzi, najczęściej wolnego stanu „podłazić”, tj. „podsypować” (pyta się bowiem sąsiadka drugiej: Podlazł was kto? Dużo ich było? Coście im dali?). Jeden z nich idzie na czele z latarnią, drugi niesie gałązki dębowe, a inni mają w kieszeniach owies, drobne orzechy i cukierki. Gdy wejdą do domu, śpiewają jakąś kolędę, a potem winszują tak: „Winszujemy Wam wszystkiego dobrego na ten Nowy Rok! Żebyście mieli pełno w oborze, w komorze, na kołku, we worku. Niechaj się Wam rodzi pszenica jak rękawica, bób jak żłób, groch wielki i kasza! Wiwat Polska nasza!”. Gospodarz częstuje ich wódką, winem lub herbatą, a gospodyni przynosi chleb i masło lub kiełbasę, a czasem kołacz na przekąskę. Wychodząc rzucają owsem, orzechami i cukierkami razem w gospodarza i na gospodynię, a jeśli w domu jest córka, to ją najobficiej obsypują, zwłaszcza kawalerowie. Jeśli pomiędzy podłaźnikami znajduje się jej narzeczony, to przyjęcie tych gości bywa sutsze i dłużej się bawią, a cukierków i orzechów więcej też podłaźnicy sypią po izbie i sprzętach i domownikach. Odchodząc winszują jeszcze raz nowego Roku i zatykają gałązkę dębową ze stragarz, aby w tym domu wszyscy byli zdrowi jak dęby (datków nie przyjmują prócz napitku i poczęstunku).

Gwiazda. Wieczorem w święto Trzech Króli chodzi trzech chłopaków starszych lub ludzi żonatych z „gwiazdą”. Jeden z nich idzie naprzód z gwiazdą, tuż przed nim lub obok drugi z latarnią, a trzeci ma „Kantyczki”. Gwiazda ma kształt zwykłej czwororożnej gwiazdy. Uklejona jest z różnokolorowego papieru, napuszczonego oliwą, a wewnątrz pali się świeca. Przytwierdzona zaś jest ta gwiazda do długiej laski u góry i wsadzona jest tak, że się na tej lasce obraca.

Chodzą owi kolędnicy od domu do domu, zaczynając od najbogatszych. Przyszedłszy popod okna, śpiewają jedną z kolęd, a skoro im wyniosą jaki datek – 10 do 20 ct. to przyśpiewają jeszcze zwrotkę lub dwie z innej kolędy, po czem mówi jeden głośno: „Winszujemy obywatelom zdrowia, szczęścia i wszystkiego dobrego – przy tym Nowym Roku.”

Jeśli ich zaproszą gdzie do izby, aby ich poczęstować, to kolędują dalej i winszują w izbie, a nie na dworze. Ale to mało się trafia – chyba u krewnych lub tam, gdzie się bawi wesołe towarzystwo, a chcą sobie przedłożyć zabawę kosztem takiego gwiaździarza np. tutejszy (metrowy, mały) policyant, człowiek niezwykle naiwny, który chodzi z gwiazdą. Jego bowiem zachowanie się, sposób wyrażania się wyższym stylem itp. wartają śmiechu. Toteż tacy bawiący się młodzi ludzie z upragnieniem czekają rychło policyant (przydomek Łabuś) przyjdzie z gwiazdą, a by się nim nacieszyć. Chodzi on osobno po kolędzie z muzykantami jako śpiewak, a wtenczas gdzie zajdzie potrzeba kleci on na poczekaniu i wiersze, jak np. tu w szkole miejsce miało. Gdy już po odkolędowaniu każde z nas wynosiło po kilka groszy Łabusiowi, wyszedł i p. Rychel, a by mu też coś rzucić. Na to p. policyant nie namyślając się wiele improwizuje: „Winszujemy panu Rychlemu, szczęścia, zdrowia i fortuny, długiego życia i młodej żony, w każdym kątku po dzieciątku, a na piecu dwoje! W oborze, w komorze, na kołku, niech się panu Rychlemu wszędzie fortuni!”. To wygłosiwszy był tak rad z siebie, że nie wiedział, którędy się z piętra schodzi i omalże oknem nie wyskoczył, nie mogąc do drzwi na schody trafić.

Więcej nie odbywa się tu nic takiego, coby zaznaczyć jeszcze wypadało. Ze szkopką tu nie chodzą taką, w której lalki pokazują. W prawdzie przychodzili tu ze wsi okolicznych z taką szopką, lecz nie mogli wytrzymać konkurencji z miejscowymi kolędnikami i najczęściej bez szopki stąd poszli, więc zaprzestali jakoś odwiedzać Świątniki.

Z czasem jednak szopki zagościły w Świątnikach i stopniowo zaczęły wypierać kolędowanie poprzez odgrywanie pastorałek. Po II wojnie światowej organizowano konkursy szopek przy Izbie Regionalnej oraz w kościele parafialnym. Dziś kolędnicy chodzący po domach pojawiają się już bardzo rzadko. Przy szopkarzach świątnickich Nie można wspomnieć o Stanisławie Słomce (zm. 2017), który wykonał liczne szopki w tym m.in ruchomą szopkę do kościoła parafialnego poruszająca zarówno tematykę historii Polski, jak i loklanych świątnickich tradycji.

Szopka krakowska Stanisława Słomki z elementami fasady świątnickiego kościoła (fot. Marcin Mikuła)

Szopka ruchoma Stanisława Słomki (2011 r.)

Przypisy:

1 Patrz artykuł: Świątnickie szkoły, część pierwsza.

2 Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Dokumentacja Kontekstowa Kultur, I/201/Rkp