Życie w Świątnikach Górnych na przestrzeni wieków.

Opracował Jerzy Czerwiński

Chciałbym niniejszym artykułem poruszyć temat skrzętnie dotychczas pomijany przy opisie dziejów Świątnik, czyli jak wyglądało życie świątniczan, z czego żyli, kto sprawował władzę zwierzchnią i samorządową. Próżno dotychczas można było szukać wzmianki o lokacji Świątnik na prawie niemieckim. Postaram przybliżyć również ówczesne systemy administracyjne w odniesieniu zarówno do kraju, jak i samych Świątnik. Opiszę, jak zmieniała się zabudowa i co warunkowało te zmiany.

OD ŚREDNIOWIECZA DO HABSBURGÓW NA TRONIE

Niewiele można podać faktów z życia Świątnik – Górek w pierwszych wiekach od powstania osady, czyli począwszy od końca XI wieku. Historia powstania kapituły przy biskupstwie krakowskim dość jednoznacznie sugeruje, że Świątniki znajdowały się w dobrach kościelnych jeszcze przed jej utworzeniem, a mieszkańcy świadczyli posługę w katedrze pod nadzorem kustosza. Wraz z powstaniem kapituły, kustosz o godności prałata otrzymał w ramach swojej prebendy wszystkie wsie, z których wywodzili się katedralni świątnicy i tym samym Świątniki weszły w skład fundusu¹ kustodii. Nie znamy początkowej liczby kmieci – świątników zobowiązanych do posługi w katedrze krakowskiej. Mogło być ich mniej niż w wiekach późniejszych.

W owych pierwszych wiekach istnienia osady kustosz jedynie czerpał materialne korzyści wynikające z wypłacanego w naturze czynszu. Władzę sądową otrzymał po przyznaniu przywilejów z 1252 i 1255 roku. Utrwaliła się liczba 12 świątników ze Świątnik, tj. każde z 12 siedlisk osady zobowiązane było wysunąć swojego przedstawiciela do obowiązkowej posługi w katedrze. Musiały minąć lata, zanim wykarczowano prastary las Czarnej Puszczy i przygotowano teren pod gospodarkę rolną, opartą wówczas na systemie przemienno-odłogowym, tj. uprawianiu kolejno przez 6-7 lat trzeciej części gruntu, pozwalając pozostałym ugorowanym polom odzyskać żyzność.

Analizując zmiany, jakie dokonywały się w okolicznych miejscowościach, można z pewnym przybliżeniem przyjąć, że pod koniec XIII wieku lokacja Świątnik została przekształcona na prawie niemieckim (magdeburskim) w wieś niwową. Struktura osady oraz jej położenie wokół szczytu masywu Pogórza Wielickiego sprzyjały takiemu przekształceniu miejscowości. Osada tego typu składała się z dwóch części – niwy domowej, czyli pewnej wydzielonej strefy przeznaczonej tylko pod zabudowę oraz z niwy uprawnej otaczającej zabudowania.

W Świątnikach niwą domową określano mianem siedlisk, o czym wspomina m.in. Długosz w Liber beneficiorum. Siedlisk tych było 12, ale nie był to podział na równe części, o czym świadczą opłaty czynszowe – 8 siedlisk płaciło kustoszowi czynszu po 1/2 grzywny, a pozostałe 4 po 1/4 grzywny. Miarą zamożności była liczba sztuk posiadanego żywego inwentarza. Ponieważ granica między częścią mieszkalną a częścią uprawną była bardzo sztywna i przestrzegana, do końca XIX wieku Świątniki zachowały swój niwowy charakter, czego cechą charakterystyczną było znaczne zagęszczenie zabudowy rozwijającej się wsi. W centralnym punkcie osady znajdowała się studnia opisywana jeszcze w XIX wieku (jedna z lokalnych tradycji podaje, że studnia ta została zasypana, a w jej miejscu postawiono figurę św. Floriana). Siedliska obejmowały swym zasięgiem obszar Zboisk, Gwoźnicy, okolice Rynku oraz najbliższe centrum części Kosterki i Wąwozu. Między gęstą zabudową powstała pajęczyna ulic, a taki typ urbanistyczny określa się mianem ulicówki.

Tereny rolne otaczały wokół osadę z wyjątkiem jarów i wąwozów, których otoczenie stanowiły krzewy. Tych było niemało, co nie uszło obserwacji Jana Długosza, który pisał: habet etiam praedicta villa bona virgulta pro sanctuariorum necessitate, czyli „Ma owa wieś piękne krzaki na potrzeby świątników”. Krzewy zapewniały wiklinę, chrust oraz materiał do prostych konstrukcji. Poza tym tereny zakrzewione pod względem podatkowym traktowano na równi z gruntami ornymi. Jeszcze pod koniec XX wieku wielu mieszkańców chodziło „do krzoków” zbierać potrzebne surowce.

Istniejące przed przekształceniem wsi gospodarstwa rolne zostały scalone w jeden wspólny dla całej osady obszar. Wprowadzono znacznie wydajniejszy system agrarny w postaci trójpolówki, tj. dzielono pola na 3 części i następnie pierwsze obsiewano jesienią zbożem ozimym, drugie wiosną zbożem jarym, a trzecia przez rok była ugorowana stanowiąc jednocześnie pastwisko. Pola nie były wydzielone dla poszczególnych mieszkańców miedzami, lecz każdy użytkował określony pas ziemi od początku do końca pola, a dla uniknięcia ewentualnych rozbieżności pasy wydzielano żerdziami. O ile urzędowo stosowano miary powierzchni takie jak morgi (mórg chełmiński liczący 0,5985 ha) i łany (mniejszy, chełmiński liczący 30 mórg oraz większy, frankoński mający mórg 48), ludność przy określeniu wielkości pola posługiwała jednostkami długości opisującymi szerokość pola w skibach, łokciach (0,60 m), prętach (2 kroki, czyli 4,466 m), czy zagonach (pas pola szerokości najczęściej 6 skib, czyli jednego kroku 2,233 m). Większe długości wyrażano w sznurach (10 prętów, czyli 44,665 m) oraz w stajach lub stajaniach (3 sznury, czyli 133,996 m). Wobec braku miedz istniała konieczność, aby wszelkie prace dokonywane przez uprawiających pole były wykonywane w tym samym czasie.

Oprócz wspomnianych pól i krzaków na północy oraz na południu Świątnik znajdowały się stawy rybne położone w pobliżu potoków. Do dziś zachowała się miejscowa nazwa Stawiska określająca łąki w północnej części Gwoźnicy. Stawy te jednak nie były zbyt liczne, gdyż ukształtowanie terenu nie pozostawiało zbyt wiele miejsca na ich usytuowanie, a także żadne zobowiązanie w naturze świątnickich kmieci nie było wyrażone w rybach. Ze stawów, podobnie jak z pól, korzystała zapewne solidarnie cała osada.

Świątnicka wspólna niwa rolna miała swój podział odpowiadający 12 siedliskom. Tereny użytkowane rolniczo (łącznie z krzakami) wraz z siedliskami tworzyły zagrody, a ich nazwy pochodziły od nazwiska władającego nimi danego rodu świątnickiego. Czy zagrody stanowiły jeden ciągły obszar gruntu? Dotychczas odpowiadano na takie pytanie twierdząco i próbowano lokalizować konkretne zagrody w odpowiednich częściach Świątnik. Jednakże w XVIII wieku zagrody nie stanowiły już jednego, oddzielnego obszaru gruntu, lecz były między sobą wymieszane. Świadczą o tym zapisy w księgach sądowych kustosza katedry krakowskiej, które zawierają najwięcej informacji o strukturze własnościowej gruntów z dostępnych źródeł. Przykładowo grunty zagrody Synowcowskiej leżały m.in. na Wstroniu, Leńcach i Kopaniu, a Zaczkowskiej na Michałce, Wądołach i Zboiskach. Być może na skutek zawierania przez wieki małżeństw głównie wewnątrz tej samej społeczności doszło do porozdzielania niegdyś jednolitych gruntów zagród.

Zarówno najstarszy dokument wspominający o Świątnikach, jak i ostatnie materiały z czasów rządów kustosza katedralnego, wspominają pojęcie cząstki gruntu, występujące we wsiach niwowych i opisujące konkretny pas gruntu rolnego, który dana osoba posiadała i obrabiała. Początku i końca takiego pasa nie było potrzeby definiować, gdyż zawsze dotyczyło to po prostu początku i końca pola, które mogły stanowić np. linia zabudowy, droga, las, potok czy granica wsi. Ewentualny podział następował jedynie wzdłuż pola (względem szerokości cząstki).

Rolnictwo było podstawą świątnickiej egzystencji także w wiekach XVII i XVIII, czyli w erze intratnego płatnerstwa i kowalstwa. U schyłku I Rzeczypospolitej, gdy połowa mieszkańców zajmowała się produkcją zbroi, broni i wszelakich wyrobów żelaznych, wobec kontrolowanego przez kustoszów rynku zbytu towarów (zgodnie z ustawą magistrów płatnerskich góreckich z 1755 roku każde podejmowane zlecenie płatnerskie musiało być zgłoszone urzędowi wójtowskiemu i jawne wobec pozostałych magistrów) oraz mało rozwiniętego handlu, świątniczanie poprzez uprawę roli musieli sami sobie zapewnić wyżywienie, a także opłacić należne podatki w naturze.

Własność gruntów. Grunty w średniowiecznych Świątnikach należały do mieszkańców, którzy mogli dowolnie nimi rozporządzać. Przeniesienie własności odbywało się albo przed samym kustoszem, albo przed urzędem wójtowskim, po czym wójt był zobowiązany następnie przedstawić kustoszowi ową umowę. Nie były z racji tego pobierane dodatkowe opłaty, aczkolwiek prowadziło to do kontroli, czy cena z umowy sprzedaży nie jest zawyżona lub zaniżona. Oczywiście dochodziło do umów pozaurzędowych, ale ich ryzyko polegało na tym, że w razie późniejszych dochodzeń np. spadkowych, ważniejsze były te umowy, które zawierano przed kustoszem (na zbliżonych zasadach funkcjonuje dziś rękojmia ksiąg wieczystych). Poza umowami kupna-sprzedaży grunty można było również zastawić pod pożyczkę lub jako spłatę długu. Tu również zalecane było poinformowanie o tym kustosza albo wójta i przysiężnych, aby mogli później świadczyć. Należy też zwrócić uwagę na równość mężczyzn i kobiet wobec prawa rozporządzania swoimi dobrami, o czym najlepiej świadczy najstarszy wpis dotyczący Świątnik z 1389 r., w którym sprzedającymi są dwie świątniczanki.

Warto zwrócić na uwagę na zasady dziedziczenia gruntów. Grunty dziedziczyło się zarówno od strony ojca, jak i matki. Rozróżnienie to było bardzo istotne zwłaszcza w sytuacji, kiedy dochodziło do wielokrotnych małżeństw dokonywanych po śmierci wcześniejszego małżonka. Właściwie do połowy XIX wieku przeciętna rodzina świątnicka posiadała 2-3 dzieci łącznie z rodzeństwem przyrodnim. Wobec znikomej wiedzy medycznej duża śmiertelność dotykała zwłaszcza dzieci i kobiet. Po rodzicach ziemie przechodziły na dzieci. Jeśli umierał ojciec, ziemie przekazywane były dzieciom, natomiast matce zostawała ta część, która stanowiła jej wiano. W związku z liczną pajęczyną powiązań genealogicznych istniało wiele lokalnych zasad i zwyczajów dotyczących sposobu przekazywania ziemi np.: według zwyczaju y ustaw świątnickich szczytnickich i góreckich, kiedy wdowiec pannę bierze za żonę, to iey trzecią część tych pieniędzy, których rola ta wart na którey siedzi, za wiano dać powinien.² Powyższe prawo miało chronić kobiety w razie przedwczesnej śmierci małżonka.

Administracja. Świątniki przez wieki terytorialnie znajdowały się w województwie krakowskim i powiecie szczyrzyckim. Miało to jedynie znaczenie przy ściąganiu podatków państwowych. Mniejszymi jednostkami podziału kraju były parafie (fary), a Świątniki do czasu tworzenia kapelanii w 1846 roku należały do parafii w Mogilanach wraz Włosaniem i Konarami.

Urząd wójta wywodził się ze wspomnianego niemieckiego prawa lokacji i dotyczył przedstawiciela zarządcy ziem, którym w przypadku Świątnik był kustosz krakowskiej katedry. W księgach sądowych kustosza przedstawiono sposób wybierania wójta oraz przebieg jego zaprzysiężenia. Mieszkańcy Świątnik mogli kustoszowi przedstawić swoich trzech kandydatów na wójta, ale ostateczny wybór należał do kustosza, jak również mógł on w sytuacji, gdy nie podobały mu się kandydatury, wybrać samemu. Kadencja trwała rok, przy czym w razie niewywiązywania się wójta ze swojego urzędu, kustosz mógł w każdej chwili złożyć go ze stanowiska.

Wójt realizował władzę wykonawczą kustosza w osadzie. Odpowiedzialny był za ściąganie podatków, czynszów oraz zobowiązań wsi wobec kustosza, proboszcza i władzy świeckiej. Prowadził poprzez pisarza urzędowego zapisy na wzór akt sądowych kustosza i mógł rozstrzygać w sprawach spornych mniejszej wagi. Z pełnionym urzędem nie wiązała się zbytnia gratyfikacja ze strony kustosza, a obowiązków było niemało, które trzeba było pogodzić z pracą na roli oraz zleceniami płatnerskimi. Reszta mieszkańców nierzadko wyrażała swoje niezadowolenie wobec urzędowych czynności wójta poprzez rękoczyny łącznie z ciężkimi pobiciami. Za uchylanie się wójta od objęcia urzędu i wypełniania swoich obowiązków groziły poważne kary cielesne.³

Wójt działał zgodnie z ustalonymi zasadami wywodzącymi się z reguł prawa magdeburskiego, czyli lokacyjnego prawa niemieckiego, o czym najdobitniej świadczy poniższy cytat z Akt sądowych kustosza katedry krakowskiej:

Po takowey przysiędze, według prawa y porządku Magdeburskiego opisaney, a przez wyzey wyrażonych urzędników wykonaney, temu urzędowi przysiężnemu punkta czyli postanowienia maiące moc prawa, do zachowania Zwierzchność y władza kustoszowska podała y naznaczyła w niżey opisany sposób.

1mo. Wóyt nie powinien żadnych spraw sądzić bez przysiężnych namniey dwóch, y bez pisarza aktowego, ani żadnych transakcyi czynić bez nich.

2do. Wóyt nie powinien się uwodzić faworem, pokrewieństwem, przyiaźnią lub nieprzyiaznią lub passyą, niecierpliwością, ale według prawa y świętey sprawiedliwości ma sądzić.

3tio. Wóyt iako też y przysiężni żadney kary lub pobicia nie powinni sami sobie czynie prywatnie albo z passyi, rankoru, gniewu, ale urzędownie lub przez dekret wykraczaiących według miary występku y prawa karać maią, y dekreta wszytkie tak kustoszowskie z appellacyi, iako tez wóytowskie do exekucyi swoiey przyprowadzać, aby przez takowy rygor sprawiedliwość y prawo zachowane było.

4to. Pisarz przysiężny urzędowny wszytkie sprawy, terminy prawne y dekreta w ksiąszkę, to iest w akta urzędowne swoie oprawne powinien zawsze pisać y one konnotowac y z akt komu się trafi potrzeba, osobliwie z appellaciy do sądów kustoszowskich wypisywać y one sumiennie wydawać przy bytności y z wiadomością wóyta y przysiężnych.

5to. Pisarz przysiężny urzędowny od zapisania skargi aktora y odpowiedzi pozwanego od inkwizycyi, od dekretu, od napisania iakiego zapisu, testamentu, komplanacyi, zgody y iakiegokolwiek pisania osobliwą, według pomiarkowania pracy swoiey, powinien mieć zapłatę.⁴

Jak wyżej wspomniano, w skład urzędu wójtowskiego wchodziło sześciu przysiężnych oraz pisarz przysiężny. Wybór urzędników należał oczywiście do kustosza, ale mieszkańcy wsi mieli prawo przedstawienia swoich kandydatów, a tych przeważnie było 12. Rola przysiężnych ograniczała się głównie do funkcji mężów zaufania, którzy zapewniali sprawiedliwy i bezstronny przebieg procesu przed wójtem, poświadczając to znakiem krzyża w księgach wójtowskich. Zapisy w księdze prowadził pisarz przysiężny – wybór jego był przeważnie bardzo ograniczony, gdyż najczęściej był jedyną osobą we wsi posiadającą umiejętność czytania i pisania. Wobec czego ciążyła nad nim wielka odpowiedzialność, by zapisy był prowadzone bezstronnie i zgodnie z relacją stron, które nie były w stanie zweryfikować poprawności zapisów.

 7330 (76). Ponieważ gromada obywatelów wsi Górek, z rozkazu Zwierzchności kustoszowskiey katedralney Krakowskiey podała na wóyta kandydatów trzech, z których iest obrany Ian Knapczyk dawny wóyt, na przysiężnych podała gromada na piśmie 12 kandydatów, z których są obrani przez Zwierzchność kustoszowską sześciu, to iest: Iakub Buias, Mateusz Popek, Stanisław Bodzon, Ierzy Cholewa, Balcer Bodzon y Sebastyan Kotarba na przysiężnego, oraz y za pisarza urzędowego, iako umieiący pisać, którzy na ten rok 1762 obrani przez Zwierzchność kustoszowską osobiście stawaiący przysięgę klęcząc na krucyfixie Chrystusa Pana, przez położenie dwóch palców od prawey ręki sądownie według roty, w porządku prawa Magdeburskiego opisaney, wykonali, co się w aktach ninieyszych konnotuie.⁵

Oczywiście bywały pewne odstępstwa od ogólnie przyjętych zasad, czego najlepszym przykładem był okres, od kiedy w 1723 roku kustodię przejął ks. Sebastian Komecki.⁶ Szczegółowo opisałem o tym przy omawianiu sporów między świątnikami a kustoszami. Wobec niezgody z ludnością podległych mu wsi Komecki zdecydował się umieścić na wójtowskich urzędach wsi świątniczych swoich ludzi, przez co w Świątnikach niepodzielnie przez kilkanaście lat „panował” Walenty Jarski. Jak wynika z Akt sądowych, jego relacje z mieszkańcami nie były łatwe, czego przykładem jest obdukcja kustosza po tym, kiedy „całą gromadę osiemdziesiąt siedem chłopa zwaliwszy, przymuszali rozciągnowszy go dla sromoty na kupie gnoiu wszyscy”, w wyniku czego „ciało iego zczerniałe y do kości obite bardzo spuchłe, zaś piersi pogniecione spuchłe, głowa potłuczona”.⁷ Pomimo takich sytuacji dorobił się niemałego majątku (sądząc z ilości dokonywanych przezeń transakcji handlowych i udzielanych pożyczek pod zastaw), dwukrotnie się ożenił i zostawił po sobie jedną córkę.

Liczba mieszkańców. W wiekach średnich przeprowadzano sporadyczne „liczenie głów”, jednakże sumowano dane do całego powiatu. Ponadto niewiele mamy danych do określenia liczby mieszkańców w czasach Królestwa. Lokacyjny podział na 12 gospodarstw oznaczał zapewne około 100 mieszkańców (zakładając gospodarstwo 8-9 osobowe) pod koniec XIII wieku. Gospodarstwa sukcesywnie się rozrastały. Wspomniany kustosz Sebastian Komecki wymienia w 1739 roku, że faktycznych gospodarstw było ponad 60. Znamy również z Akt sądowych liczbę wszystkich mężczyzn w Świątnikach ok. 1730 roku, a mianowicie 87. Czterdziestu mężczyzn podpisało się pod ustawą płatnerską.

O świątnickim ubiorze zdanie jedno. Należałoby założyć, że mieszkańcy Świątnik nosili stroje podobne do ubiorów podkrakowskich włościan. Poniższy cytat z rozprawy przed sądem kustoszowskim, która dotyczyła zwrotu odsetek za pożyczkę gotówkową, wspomina o posiadanych przez mieszkańców Świątnik strojach:

A że tenże Woyciech Kotarba nie kontęnt z tego, że mu dała żupan, kontusz y spodnie żona nieboszczyka Antoniego y dlatego ich do chałupy odniozł.⁸

O ile w dawnej Polsce bogate włościańskie sukmany nazywano żupanami, to kontusz był już typowym strojem ówczesnej szlachty.

Zabudowania. Typowa wiejska chata miała niewielkie wymiary i zbudowana była z drewnianych belek o konstrukcji sumikowo-łątkowej lub wieńcowej. W środku najczęściej była tylko jedna izba oraz sień z wejściem połączona z częścią gospodarczą. Dachy kryto głównie strzechą. Oprócz budynków mieszkalnych co najmniej od XVI wieku we wsi znajdowała się karczma, którą w 1532 roku z rąk miejscowych wykupił kustosz, kontrolując odtąd handel i produkcję alkoholu. Kustosz Sebastian Komecki szczególnie chciwie próbował wykorzystywać posiadane prawo propinacji do ucisku świątniczan, wobec czego doszło do podpalenia karczmy. Odbudowana karczma przetrwała do czasów rozbiorów Polski. Co najmniej od XVII w. na świątnickim „rynku” znajdowała się drewniana kapliczka, a następnie wybudowana i poświęcona w 1767 roku pierwsza świątynia wykonana z modrzewiowych bali i kryta gontem.

Ryc. 1. Świątnickie chaty (1965 r.)

POD RZĄDAMI AUSTRII

Ryc. 2. Pieczęć urzędowa starostwa w Podgórzu.

Administracja samorządowa w Galicji. Bezpośrednio po przejęciu w 1772 roku przez Austrię Galicji przez krótki czas okupacji, władza administracyjna tymczasowo znalazła się w rękach dowódców armii austriackiej. Kolejnym etapem było mianowanie przez Marię Teresę pierwszego gubernatora hr. Antoniego Pergena. W ramach tworzonego na nowo ustroju i aparatu administracyjnego podzielono Galicję na mniejsze okręgi. Pierwszy system administracji był dwustopniowy – kraj podzielono na 6 większych obszarów zwanych cyrkułami (Kreise), a te na 59 dystrykty lub też okręgi (Kreisdistricten). Braki kadrowe i finansowe nie pozwoliły jednak utworzyć tak rozbudowanej administracji, skutkiem czego w marcu 1775 roku przeorganizowano granice cyrkułów oraz zmniejszono liczbę dystryktów do 19, a w marcu 1782 roku całkiem je zlikwidowano. Jednocześnie zaproponowano nową strukturę: podział na 18 cyrkułów bezpośrednio podlegających Gubernium we Lwowie. Stolicami cyrkularnymi były: Myślenice, Bochnia, Nowy Sącz, Tarnów, Rzeszów, Dukla, Przemyśl, Sambor, Lesko, Tomaszów, Zamość, Bełz, Lwów, Złoczów, Brody, Halicz, Zaleszczyki i Stanisławów. Liczba cyrkułów zmieniała się w zależności od sytuacji politycznej Austrii i wynosiła od 16 do 24. W 1809 roku do Galicji przyłączono nowe ziemie i powstały cyrkuły ze stolicami w Krakowie, Białej Podlaskiej, Kielcach, Lublinie i Końskich. W 1850 r. powrócono do dwustopniowego podziału na 19 cyrkułów i 178 urzędów powiatowych. W 1860 r. połączono cyrkuł krakowski i bocheński tworząc nowy ze stolicą w Krakowie. Od 1867 roku (ustawą z 12 sierpnia 1866 r.) zlikwidowano ostatecznie cyrkuły, tworząc początkowo 74 powiaty (w 1914 roku było ich 82).

Na czele cyrkułu stał starosta (Kreishauptmann), który kierował pięcioma resortami swojego urzędu: populare (imigracja, emigracja, ruch ludności), militare (pobór do wojska, kwaterunek wojsk), commerziale (rolnictwo, handel, przemysł, komunikacja lądowa), camerale (podatki i ich egzekucja) oraz politicum (nadzór na kościołem, duchowieństwem, wyznaniami, policja, oświata i szkolnictwo).

Cyrkuły stanowiły zwierzchnią władzę wobec miejskich magistratów oraz wiejskich dominiów. Na czele administracji miejskiej stał burmistrz lub prezydent (w większych miastach), wybierany początkowo po staropolsku na kadencje, ale władze austriackie szybko zmieniły ten zwyczaj i odtąd stanowiska te otrzymywano z nominacji, często także dożywotnio. System dominiów wiejskich przyszedł z Czech i Moraw – władza państwowa przekazywała jednemu ziemianinowi (szlachcicowi) klucz dóbr ziemskich (Bezirk) pod jego władzę administracyjną i sądowniczą oraz zwierzchność nad włościanami. Ustawa z 12 sierpnia 1866 r. zniosła dominia wiejskie i ustanowiła gminy i powiaty.

W Świątnikach pierwsza dekada okupacji austriackiej nie zmieniła nic z dawnych porządków. Administracja austriacka istniała tylko na papierze, a kustosz krakowski nadal sprawował swoją zwierzchność. Stan ten odmienił się w 1782 roku, gdy Józef II (święty cesarz rzymski i arcyksiążę Austrii) zlikwidował dobra kościelne przy diecezji krakowskiej. Świątniki trafiły tymczasowo na własność tzw. kamery, czyli cesarskiego urzędu, który zarządzał dobrami państwowymi. Następnie zostały włączone do klucza byszyckiego, w którym były do 3 marca 1798 roku, kiedy to za sumę 43 tys. guldenów zostały wraz Wrząsowicami, Byszycami, Świątnikami Dolnymi, Szczytnikami i Trąbkami zakupione przez Łukasza z Lubrańca Dąmbskiego. Wsie te zostały następnie odkupione przez braci Jana (1732-1804) i Piotra (1735-1801) Konopków herbu Nowina, których rodzina niegdyś pochodziła z ziemi łomżyńskiej, a której dwór znajdował się w pobliskich Mogilanach. Rodzina ta cieszyła się przychylnością dworu cesarskiego, będąc dzierżawcą żup solnych w Wieliczce i Bochni tak, że w 1791 roku bracia otrzymali od Leopolda II (świętego cesarza rzymskiego, króla Niemiec i arcyksięcia Austrii) tytuł barona. Konopkowie utworzyli dominium z klucza biskupickiego składającego się ze wsi: Biskupice, Byszyce, Szczytniki, Świątniki Dolne, Świątniki Górne, Trąbki i Wrząsowice. Kolejnym dziedzicem klucza został Antoni (1790-1852) syn Piotra, a po nim jego syn Henryk (1821-1892).

Prawa rodziny Konopków do Świątnik były w gruncie rzeczy podobne to praw kustoszów krakowskich, ze znacznie mniejszymi korzyściami, które ograniczały się do prawa propinacji, czyli wyłączności na produkcję i handel alkoholem. Zyski musiały być niewielkie (karczma została już wcześniej zlikwidowana), gdyż w 1856 roku baron Henryk Konopka zgodził się na wykupienie przez gromadę swoich praw za jedynie 1650 guldenów, co rekompensowało grunt po karczmie. Gromada przejęła również obowiązek finansowania edukacji w miejscowości, co w tamtym czasie oznaczało pensję na organisty uczącego w szkółce parafialnej. Formalnie Świątniki nadal pozostawały w kluczu biskupickim do czasu reformy dokonanej przez cesarza Franciszka Józefa I związanej z utworzeniem dualistycznej monarchii austro-węgierskiej w 1867 roku. Przynależność administracyjną Świątnik przedstawia poniższe zestawienie:

1773-1775 cyrkuł bocheński, okręg Wieliczka.

1775-1782 cyrkuł kazimierski, okręg Wiśnicz.

1782-1860 cyrkuł bocheński.

1860-1867 cyrkuł krakowski.

1867-1897 powiat wielicki

1897-1918 powiat podgórski

W 1867 roku Świątniki stały się oficjalnie gminą wiejską z urzędem wójtowskim i radą gminną. Do tego czasu świątniczanie nadal wybierali wójta i przysiężnych jak za czasów kustoszowskich (jako przedstawicieli rodu Konopków), a wójt nadal prowadził swoją urzędową księgę, kontynuując wpisy w księgach kustoszowskich (stąd też w księdze Akta sądowe kustosza krakowskiego z lat 1717-1782 znajdują się wpisy nawet z 1815 roku, inne wpisy były dokonywane w dawnych księgach gromadzkich oraz na luźnych kartach). Pomimo tego, że formalnymi zarządcami byli Konopkowie, najwidoczniej na rękę było im posługiwanie się dawnym staropolskim aparatem urzędniczym, który jednak nie był uwzględniony w austriackich strukturach władzy samorządowej. Po wejściu reformy administracyjnej świątniczanie mogli samodzielnie wybierać wójta oraz radę gminną, która składała się z trzech kół, z których każde liczyło po 6 radnych. Przeprowadzone wybory zatwierdzało starostwo powiatowe. Wójt miał do dyspozycji zastępcę, pisarza oraz asesora.

Lokalny Związek Świątnicki opisywał szczegółowo kulisy wyborów na wójta i radnych w 1911 roku. Dla świątniczan stanowiska urzędnicze były bardziej formą podkreślenia swojej pozycji w społeczeństwie czy nawet awansu, niż chęci prowadzenia określonej polityki korzystnej dla miejscowości, w rezultacie czego chętnych na stanowisko wójta było ponad stu mężczyzn, a na radnych prawie wszyscy uprawnieni do głosowania mężczyźni. Wyłonieni zwycięzcy reprezentowali ułamek społeczeństwa. Świątniczanie mogli także kandydować i wybierać władze powiatowe.

Na koniec warto zaznaczyć, że świątnicki urząd gminny zaliczał się do biedniejszych w Galicji. W tamtych czasach gminy mogły czerpać dochody z prowadzonej przez siebie gospodarki, bowiem z podatków zasilano głównie skarb krajowy i państwowy. W rzemieślniczych Świątnikach gmina posiadała jedynie jedną rzeźnię, która przynosiła więcej strat niż zysków, korzystała z udzielania koncesji na szynk, natomiast musiała dofinansowywać szkolnictwo, a i dotacje państwowe związane z budową i rozbudową szkoły ślusarskiej, wiązały się z odpowiednim wkładem własnym gminy.

Ryc. 3 Mapa Galicji, Lodomerii i Bukowiny z podziałem administracyjnym z 1855 r.

Rolnictwo. Austriacy wraz ze wprowadzeniem pierwszego podatku katastralnego wymusili dokonanie znacznych zmian w strukturze agrarnej. Zniesiono podział jednej niwy na 12 części i utworzono 6 niw nazwanych od nazw lokalnych: Ogrody, Dział, Zagrabie, Michałka, Zboiska i Postronie. Pomierzono grunty podlegające podatkom, określając ich powierzchnie w morgach dolnoaustriackich, gdzie 1 mórg (Joch) odpowiadał 1600 wiedeńskim sążniom kwadratowym, co wynosi 0,5756 ha. Do gruntów podlegających podatkowi należały: pola orne, łąki i ogrody, pastwiska oraz lasy. Ponieważ wciąż stosowano trójpolowy system upraw, określono wielkości zbiorów łącznie z ostatnich 3 lat. I tak z 369 mórg 761 i 5/6 sążni kwadratowych gruntów ornych (212,6205 ha) zbierano 142 korce⁹ i 5/64 (półgarncy) pszenicy, 1600 korców i 16/64 żyta, 739 korców i 55/64 jęczmienia oraz 3530 korców i 48/64 owsa; z 280 mórg 203 i 4/6 sążni kwadratowych łąk (161,2032 ha) zbierano 408,16 cetnara¹⁰ siana i 40,29 cetnara potrawu; 115 mórg i 387 sążni kwadratowych świątnickich lasów (66,3177 ha) rocznie dawało 57 i 69/80 sążni sześciennych drzewa miękkiego. Łączna powierzchnia pomierzonych gruntów wyniosła 703 morgi i 151 4/6 sążnia kwadratowego, co odpowiada 404,6056 ha. Powyższe liczby określające zbiory jednoznacznie podkreślają niską jakość i wydajność gruntów ornych.

Sam system opodatkowania gospodarstw rolnych dzielił gospodarstwa pod względem dochodu uzyskanego z gruntu na dwie kategorię, dla których rozgraniczającym progiem była wartość dochodu 10 guldenów. Podatek dzielił się na dwie kategorie: z tytułu odsetek (aufgrund Zins) oraz w naturze (An Zins Haber in Natura). Podczas dokonywania pierwszego spisu najbogatszym mieszkańcem był Jan Słomka, zamieszkały w domu nr 2 na Dziale, który płacił rocznie 38 guldenów 4 krajcary i 5 fenigów¹¹ podatku z ról, 4 guldeny 10 krajcarów 3 fenigi z łąk i ogrodów, 54 krajcary z pastwisk. Do tego dochodził także czynsz 7 guldenów i 7 krajcarów oraz podatek w naturze 12 krajcarów i 7 fenigów. Także osoby nieposiadające gospodarstw rolnych (chałupnicy i komornicy) dla celów podatkowych zostały podzielone na dwie grupy pod względem zamożności. Miały obowiązek odpracowania podatku w folwarku właściciela klucza, ale ponieważ w Świątnikach folwarku nie było, przeliczano to na wartość robocizny i stawki te wynosiły odpowiednio 5 guldenów 36 krajcarów oraz 2 guldeny 48 krajcarów. W 1787 roku w Świątnikach było 4 chałupników i 2 komorników.

Drugi kataster założony w Świątnikach w 1847 roku zaczął się od szczegółowego opisania każdej parceli – określenia właściciela oraz rodzaju i jakości gruntu. Szczegółowy pomiar wykazał w Świątnikach gruntów ornych 528 mórg (303,8450 ha), łąk i ogrodów 60 mórg (34,5278 ha), pastwisk 91 mórg (52,3672 ha) i 63 morgi lasów (36,2542), co dało łącznie 742 morgi (426,9942 ha) gruntów podlegających podatkowi. Zwiększyła się znacznie ilość gruntów ornych kosztem łąk i pastwisk. Gdyby można było dysponować danymi ilości żywego inwentarza z końca XVIII wieku, to z pewnością odnotowano by duży jej spadek. W 1900 roku w Świątnikach było zaledwie 18 koni, 165 sztuk bydła i 32 świnie. Wiązało się to w dużej mierze z odchodzeniem świątniczan od konieczności uprawy roli w sytuacji, kiedy można kupować żywność, wymieniać za wykonane ślusarskie produkty lub kupować za zarobione z własnej sprzedaży pieniądze. Gospodarstwa rolne stopniowo kurczyły się, ale pola nie leżały odłogiem, gdyż powszechne było wynajmowanie pól pod uprawę mieszkańcom sąsiednich wsi. Wyjątkiem były gospodarstwa prowadzone przez zamożnych świątniczan, w tym kupców świątnickich, które zwiększały swoje areały.

Ponieważ w wieku XIX i XX większość świątniczan trudniła się rzemiosłem, praca w polu stała się domeną głównie kobiet. Rodziny ślusarzy powiązane umowami z konkretnymi kupcami bardzo często pomagały także obrabiać im pola, w zamian za udział w płodach.

Ryc. 4 Rynek w Świątnikach – fotografia barwiona autorstwa Leona Franczykowskiego (ok . 1912 r.)

Zabudowa. Do 1900 roku Świątniki pomimo podwojenia liczby domów mieszkalnych nie zwiększyły znacząco swojej powierzchni terenów zabudowanych, co oznaczało znaczne zwiększenie gęstości zabudowy. To, czym wyróżniało Świątniki od większości galicyjskich wsi, była znaczna przewaga ilości domów mieszkalnych nad budynkami gospodarczymi, co w znacznej mierze wynikało z kładzenia większego nacisku na rzemiosło, kosztem uprawy roli. Większości świątniczanom wciąż wystarczały niewielkie jednoizbowe chaty drewniane, z dachami czterospadowymi krytymi głównie gontem, o podłodze z glinianego klepiska, a zwane domami „na jeden koniec”. W połowie XIX wieku ten typ budowania domów mieszkalnych zaczął powoli być wypierany przez domy,w skład których wchodziła kuchnia (tzw. piekarnia), jedna izdebka (pszeniczna), sień oraz często przylegające do niej pomieszczenia gospodarcze. W domach starszego typu za palenisko służyła tzw. nalepa, czyli gliniany piec stawiany w jednym z narożników izby. Ogień rozpalano głównie przy użyciu krzesiwa jeszcze do końca XIX wieku, kiedy pojawiły się siarczane zapałki. W nowszych domach pojawiały się ceramiczne piece kuchenne „pod blachą”, z prostym systemem kominowym, spotykane do końca XX wieku.

Ryc. 5 Typowy plan chaty „na jeden koniec” z XIX w.

Zamożniejsi świątniczanie, w tym przede wszystkim świątniccy kupcy, budowali typowe galicyjskie miejskie domy (tzw. domy „na dwa końce”), które składały się z dwóch części przedzielonej sienią: w części mieszkalnej znajdowała się kuchnia i kilka izb, natomiast drugą część stanowił magazyn, sklep lub inne pomieszczenie gospodarcze. Kuchnia zaopatrzona była w ceramiczny piec z urządzeniami kominowymi. Ciekawostką jest, że większe, wieloizbowe domy zamożniejszych mieszkańców, na zewnątrz nie wyróżniały się specjalnie wśród innych świątnickich zabudowań.

Ryc. 6 Plan domu „na dwa końce” z XIX w.

Główny materiał budowlany, czyli drewno, kupowano w okolicy Stróży i Pcimia. Również z rejonów na południe od Myślenic sprowadzano do ich budowania cieśli.

W roku 1787 budynkom mieszkalnym nadano 138 numerów porządkowych. W roku 1847 tychże domów było już 204. Dokładny stan zagospodarowania przestrzennego przedstawia mapa katastralna. Na wąskich działkach budowlanych znajdowały się średnio 2-3 domy mieszkalne w kilkumetrowej odległości od siebie. Statystyki z 1890 roku podają liczbę zabudowań 294, a z 1907 roku 311. Warto zwrócić uwagę, że w pożarze z 1889 roku spłonęły 52 domy i 18 stodół, a mimo to nie zmniejszyła się liczba domów mieszkalnych. Wielki pożar bardzo często w literaturze podawany jest za punkt zwrotny w rozwoju świątnickiego zagospodarowania przestrzennego, lecz tak naprawdę nie doszło tu do żadnej urbanistycznej rewolucji, gdyż domy odbudowano na pogorzeliskach i nie zmniejszyło to zagęszczenia zabudowań. Jednak to wydarzenie z całą pewnością pozostało w pamięci ówczesnych i przypominało o grożącym niebezpieczeństwie związanym ze zbyt gęstą zabudową. Powolna rozbudowa Świątnik, która nastąpiła w ostatnich dwóch dekadach panowania Habsburgów, wynikała z rozwoju sieci dróg krajowych: trasa Mogilany-Głogoczów od ok. 1910 roku miała przebieg całą dzisiejszą ulicą Bruchnalskiego (wcześniej biegła przez Wydartą ulicą Różaną), a także powstało nowe połączenie Wrząsowice-Świątniki-Siepraw dzisiejszymi ulicami Krakowską, Bruchnalskiego i Sportową. Tereny położone bezpośrednio przy tych traktach dały możliwości rozbudowy miejscowości przez następne lata. Jeśli chodzi o nawierzchnie dróg, były one utwardzonymi ziemnymi traktami, co powodowało czasową ich nieprzejezdność w czasie roztopów i większych opadów. Taki stan nawierzchni utrzymywał się jeszcze po II wojnie światowej.

Ryc. 7 Niedziela na Rynku w Świątnikach – fotografia barwiona autorstwa Leona Franczykowskiego (ok . 1912 r.)

W połowie XIX wieku w drewnianych Świątnikach zaczęły pojawiać się pierwsze budynki murowane. Najprawdopodobniej pierwszym był kościół, którego budowa zakończyła się w 1856 roku. W 1865 roku powstał dwukondygnacyjny budynek szkoły trywialnej z częścią mieszkalną (dzisiejszy komisariat policji). O murowanej karczmie wspominają zapisy dotyczące wspomnianego pożaru z 1889 roku, jako o budynku, który przetrwał pożogę. W 1890 r. świątnickie Siostry Służebniczki rozpoczęły budowę murowanego domu zakonnego, w 1894 r. wybudowano gmach szkoły ślusarskiej, a Spółka Ślusarska miała swoją siedzibę w murowanym parterowym budynku (dziś Bruchnalskiego 15, długoletnia siedziba władz gminnych). Lepsza komunikacja z Krakowem dała świątniczanom dostęp do krakowskich cegielni (Łagiewniki-Bonarka), ale drewno wciąż było tańszym i popularniejszym materiałem budowlanym dla przeciętnego mieszkańca Świątnik.

Liczba mieszkańców. Austriacy podczas swoich 146 lat rządów wykonali sześć szczegółowych spisów ludności w 1857, 1869, 1880, 1890, 1900 i 1910 roku zawsze 31 grudnia. Liczbę ludności, która by odpowiadała 138 gospodarstwom z 1786 roku, można oszacować na ok. 1 tysiąc. W 1857 roku było 1369 mieszkańców¹², w 1880 roku 1804 mieszkańców¹³, w 1890 roku 1855 mieszkańców¹⁴, w 1900 roku liczba mieszkańców osiągnęła jedną z największych wartości w historii, wynosząc 2212, z czego 1100 mężczyzn i 1112 kobiet, natomiast w 1910 roku mieszkańców było 2053.¹⁵

Ryc. 8 Panorama Świątnik widziana z Wąwózu (ul. Sportowa) (1912 r.)

Świątniki w etnografii. Na przełomie wieków szereg polskich pionierów etnografii podróżowało, obserwując życie mieszkańców wsi. Świątniki odwiedził m.in. Seweryn Udziela, szukając romantycznych legend i przesądów¹⁶, czy Oskar Kolberg mieszkający w dworku rodziny Konopków w pobliskich Mogilanach. Udziela opisał legendę o św. Stanisławie i królowej Jadwidze, a także jako pierwszy przedstawił i opisał lokalne nazewnictwo świątnickie. Cytował z imienia i nazwiska rozmówców, którzy opisywali mieszkające w Dziadowcu boginki podmieniające dzieci, duchy w okolicy cmentarza cholerycznego przy krzyżu na Gwoźnicy, skarby ukryte pod figurą św. Stanisława na Kosterce, noc śródpościa, kiedy pod figurami świątnickimi bił się olejárz ze rzeźnikiem, rozsypując w ich pobliżu różne przysmaki, a także magiczny wielki kamień na Wydartej i zapadnięty dzwon urwany z dzwonnicy w Mogilanach. Ponadto Udziela wspomina, że w Świątnikach brak jest karczmy z prawdziwego zdażenia, natomiast kiedyś w okolicy było ich kilka, a miejscu świątnickiej dawnej karczmy odbywają się teraz jatki, czyli targ mięsny.

Społeczeństwo. Jedynym kryterium, jakie dzieliło świątniczan pod rządami kustosza, był stan majątkowy. W czasie rządów austriackich wyodrębniły się nowe warstwy społeczne. Na początku XIX wieku pojawili się i osiedlili w Świątnikach kupcy, którzy skupywali produkty świątnickich rzemieślników, w zamian dostarczając im nie tylko materiał do produkcji, ale również zapewniając dostęp do produktów spożywczych. Również zamożniejsi świątniczanie próbowali z powodzeniem opanowywać olbrzymi rynek zbytu ślusarskich produktów, jakim było imperium Habsburgów. W następnych pokoleniach wśród rodzin kupieckich zaczęła się tworzyć inteligencja, wobec ograniczonej możliwości edukacji pozostałej części społeczeństwa. Do grupy tej dołączyli kolejni kapelanowie, a później proboszczowie parafii, nauczyciele szkoły trywialnej, a później także szkoły ślusarskiej. Wielu nauczycieli osiedliło się w Świątnikach na stałe, zakładając tu rodziny i często dając kolejne pokolenie nauczycieli.

Świątniccy kupcy początkowo osobiście wozili towar, podróżując setki kilometrów od domu. Wraz z uzyskaniem dostępu do kolei oraz telegrafu zmienił się sposób dystrybucji towaru, tzn. kupcy zaczęli zakładać swoje filie w większych miastach i wysyłali koleją towar na wezwania ajentów.

Największą grupę społeczną tworzyli rzemieślnicy pracujący w przydomowych warsztatach. Sprzedawali swoje produkty kupcom, a czasem sami wyruszali na szlak, handlując nimi. W oczach zewnętrznych obserwatorów, tj. wspomnianych etnografów oraz krakowskich polityków zainteresowanych rozwojem gospodarczym Galicji, uchodzili za bardzo biednych, a zarazem niezbyt pracowitych ludzi, o czym wspomina nawet Słownik geograficzny Królestwa Polskiego:

Świątniki nie mają przyjaznych warunków dla rozwoju przemysłu ślusarskiego, Świątniczanie nie odznaczają się pracowitością, robią zazwyczaj tylko 3 do 4 dni w tygodniu, chociaż uprawą dosyć lichej roli sami się nie zajmują ale wyręczają najemnikami. Że mimo to przemysł utrzymał się dotąd, a teraz znacznie się podnosi, tłumaczy się tradycyą i tem, że dawniej przerobiony materyał zwiększał trzydziestokrotnie wartość, a i dzisiaj jeszcze ma wartość dziesięciokrotną.¹⁷

Wobec faktu, że świątnicki majster nie miał nad sobą nikogo, kto by go zmuszał do pracy, pracował wtedy, kiedy potrzebował i nic ponadto. Wobec tak ukształtowanej tradycji konserwatywni rzemieślnicy niechętnie podchodzili do zorganizowanej produkcji, jakiej początki dała powstała w 1888 roku Spółka Ślusarska. Zmieniała się również technologia produkcji oraz sposoby kształcenia ślusarzy, w czym zasługi największe miała powstała w 1888 roku państwowa szkoła ślusarska.

Nieliczną grupę stanowili katedralni świątnicy, pracując teraz za wynagrodzeniem. Świątnicy stali się elitarną i wąską grupą społeczną, którzy dobrze znali historię Polski, Krakowa i katedry, a także języki obce, aby móc oprowadzać pielgrzymów przybyłych z różnych stron świata.

Lata pod zaborem austriackim, a zwłaszcza przełom XIX i XX wieku to także okres, kiedy powstały liczne organizacje działające dla lokalnej społeczności. Były to w Straż Ogniowa (1879 r.), chór (1905 r.), biblioteka (1903 r.), teatr amatorski (1910 r.) i orkiestra (1911 r.) działające przy powstałej w 1907 roku Czytelni Ludowej oraz klub sportowy „Templarya” (1912 r.). Wspomniane organizacje omówiłem szczegółowo w oddzielnych opracowaniach.

 WOLNA POLSKA

Administracja. Młoda II Rzeczypospolita długo zmagała się z wprowadzeniem na wszystkich ziemiach jednolitej administracji, pozostawiając formę organów samorządowych ustanowioną przez zaborców. Świątniki nadal były jednostkową gminą z urzędem na zasadach określonych w 1866 roku. Wprowadzono jedynie hierarchię w samorządzie, tj. gminy podlegały powiatom, a powiaty województwom. Dopiero ustawa z 23 marca 1933 roku o częściowej zmianie ustroju terytorialnego oraz konstytucja kwietniowa z 1935 roku wprowadziły dla całego kraju jednolity samorząd terytorialny, który przetrwał do 28 listopada 1939 roku, kiedy został uchylony rozporządzeniem Generalnego Gubernatorstwa. Utworzono wiejskie gminy zbiorowe składające się z kilku miejscowości. Organem zarządzającym i wykonawczym gminy został zarząd gminny, a organem stanowiącym i kontrolującym – rada gminna. Zarząd tworzyli wójt i podwójci wybierani przez radę w tajnym głosowaniu oraz ławnicy, natomiast rada składała się z wójta, członków zarządu i radnych.

Świątniki należały do województwa i powiatu krakowskiego. W skład gminy Świątniki Górne wchodziły dodatkowo miejscowości: Rzeszotary, Ochojno, Wrząsowice, Olszowice, Konary, Włosań, Mogilany i Chorowice.

Ryc. 9 Świątniczanie w radzie powiatowej – Mieczysław Czerwiński (stoi 7 od prawej w środkowym rzędzie)

W 1937 roku dokonano na starych katastralnych mapach bonitacyjnej klasyfikacji gruntów, tzn. w odpowiednich miejscach pobrano i zbadano warstwy gleby i na podstawie tego określono jej rodzaj i klasę. Na mapach oznaczono miejsca wykonania badań. Większości gruntów przyznano IV klasę gruntów rolnych (R IV), najlepsze grunty miały zaledwie klasę III (część Wydartej i część Kosterki, Madejki, oraz Stawiska na Gwoźnicy), łąkami określono najczęściej tereny przy ciekach wodnych (IV i V klasa), pastwisk znalazło się niewielkie ilości oraz lasy głównie III klasy. Liczbę posiadłości wyliczono na 1040 przy 444 ha powierzchni gromady.

Ryc. 10 Główna ulica (dziś Bruchnalskiego) przy Kościele z zabudową murowano-drewnianą (1930 r.)

Rzemiosło a rolnictwo. W latach 1921-1939 świątniczanie utrzymywali się głównie z produkcji rzemieślniczej, odkładając na bok pracę w polu poza prowadzeniem niewielkich gospodarstw. Kontynuowano dzierżawę gruntów ornych rolnikom z sąsiednich miejscowości.

Ryc. 11 Gwoźnica z XIX-wiecznymi chatami krytymi strzechą (1936 r.)

Społeczeństwo. Nowy porządek oznaczał dla świątniczan czas wielkich zmian. Zniknął całkowicie dawny system kupiecki, a następne pokolenie po powrocie z frontów wojennych postanowiło wziąć sprawy w swoje ręce. Pierwszym krokiem było przejęcie przez młodsze pokolenie rządów wójtowskich. Następie, zapominając o dawnych różnicach dzielących kupców i rzemieślników, wspólnie zaczęli tworzyć mniejsze i większe zakłady produkcyjne. Pomimo trudnych czasów dla polskiej gospodarki, świątniczanie przeżywali najlepszy okres swojej produkcyjnej działalności, produkty ze Świątnik były rozpoznawane w całym kraju, a fachowcy doceniani we wszelakich gałęziach przemysłu metalowego.

Liczba świątników katedralnych cały czas się kurczyła i obejmowała kilka świątnickich rodzin. Niektóre z nich przenosiły się już na stałe na wzgórze wawelskie.

Ryc. 12 Świątnicka chata z typowym dla Świątnik ogrodzeniem wykonanym z ścinków blachy po wybijaniu prasą lub sztancą ręczną (1930 r.)

Liczba mieszkańców. W okresie międzywojennym odbyły się dwa państwowe powszechne spisy ludności. Pierwszy miał miejsce w 1921 roku i wykazał w Świątnikach 1541 mieszkańców. W spisie drugim w 1931 roku Świątniki zamieszkiwały 1623 osoby. Przyczyną tak gwałtownego spadku w porównaniu z danymi z 1910 roku była nie tylko I wojna światowa, ale przede wszystkim emigracja zarobkowa, która rozpoczęła się jeszcze przed wybuchem wojny. Po wojnie wykwalifikowani ślusarze byli potrzebni odradzającemu się polskiemu przemysłowi metalowemu i świątniczanie łatwo znajdowali zatrudnienie w przemyśle metalowym w całym kraju, natomiast ilość miejsc pracy w rodzinnej miejscowości pomimo funkcjonowania trzech większych zakładów pracy, była mocno ograniczona.

Ryc. 13 Rynek (1930 r.)

Wykorzystałem ilustracje:

– z Muzeum Ślusarstwa w Świątnikach Górnych: 1, 4, 7, 13

– ze zbiorów rodziny Słomków: 8, 11

PRZYPISY:

1 Fundus, czyli dobra własne, całe wsie wchodzące w skład prebendy.

2 Akta sądowe kustosza katedry krakowskiej (Ai. Cz tom 1717, karta 29 z 30.06.1750)

3 Ai.1872 (7247 z 5.06.1764)

4 Akta sądowe kustosza katedry krakowskiej (Ai.1872 7223 z 15.05.1760)

5 Akta sądowe kustosza katedry krakowskiej (Ai.1872 7330 z 3.06.1762)

6 Łętowski Ludwik, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, tom III , Kraków 1852, s. 154. Według Jana Kracika, Świątnicy katedry krakowskiej, s. 80, Sebastian Komecki był kustoszem krakowskim w latach 1720-1755.

7 Akta sądowe kustosza katedry krakowskiej (Ai.Cz tom 1722, karta 197, wpis niedatowany z ok 1730 r.)

8 Ai. Cz. tom 1717, k. 28.

9 1 korzec (123 litry) = 4 ćwiercie = 32 garnce; 1 garniec (3,8 litra)= 2 półgarnce = 4 kwarty = 16 kwaterek.

10 1 cetnar odpowiada 40,55 kg.

111 gulden = 60 kajcarów (kreuzer); 1 krajcar = 4 fenigi

12 Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem, Lwów 1868, s. 215

13 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich, tom XI, Warszawa 1892, s. 640.

14 Jan Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księs. Bukowińskiem (…), Lwów 1897, s. 187

15 Jan Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem (…), wyd. piąte, Lwów 1918, s. 162

16 Seweryn Udziela, Topograficzno-etnograficzny opis wsi polskich w Galicji, Materiały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne, tom VI, Kraków 1903.

17 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. B. Chlebowskiego i W. Walewskiego, Warszawa 1890, tom XI, s.640-641

 

Reklama

Świątnickie szkoły, część pierwsza.

Opracował Jerzy Czerwiński.

Chciałbym tym razem poruszyć temat historii świątnickich szkół od pierwszej szkoły trywialnej przekształconą następnie na powszechną i w końcu podstawową. Największe badania w tej dziedzinie poczynił Franciszek Batko mając możliwość korzystania jako jedyny historyk z Kroniki Szkoły Powszechnej w Świątnikach Górnych 1865-1952. Właściciel kroniki, czyli władze szkolne, nie potrafiły należycie zadbać o tę bezcenną księgę i jedynie można domniemywać, gdzie dziś się ona znajduje. Drugim niezwykle ważnym źródłem w tym zagadnieniu jest Kronika Świątnik Górnych nauczycielki Elżbiety Miziurowej (Muzeum Ślusarstwa w Świątnikach Górnych). W te części wspomnę także o świątnickiej szkole gospodarczej. Skorzystałem tutaj z opracowania Ludzie i wydarzenia w Świątnikach Górnych 1888-1955 Marcina Mikuły oraz artykułom opublikowanym w książeczce jubileuszowej pod tytułem Nasza szkoła.

Oświata w XIX-wiecznej Galicji była na bardzo niskim poziomie. Ta najliczniejsza kraina cesarstwa długi czas zajmowała przedostatnie miejsce w ilości szkół, a te co były nie dostarczały nawet minimum wiedzy. Nauczanie elementarne dzieci odbywało się głównie przy szkółkach parafialnych. Zatwierdzona przez Marię Teresę w 1774 roku reforma oświaty co prawda wprowadzała tzw. szkoły trywialne (szkoły podstawowe wiejskie 3-letnie i miejskie tzw. „normalne” 4-letnie z obowiązkiem nauki w wieku 6-12 lat), ale przepis ten był martwy aż do połowy XIX wieku.

Pierwsza połowa XIX wieku upłynęła pod hasłem germanizacji w państwowych szkołach, a w całej Galicji było w sumie patrząc na szkoły średnie: 9 gimnazjów (z podstawą dydaktyczną opartą na łacinie i grece) i 2 szkoły realne (6-letnie szkoły według pruskiego systemu oświaty, gdzie podstawą dydaktyczną były języki nowożytne oraz przedmioty matematyczno-przyrodnicze). Dla przykładu w roku 1860 w Galicji było już 16 gimnazjów i 5 szkół realnych, a w 1900 roku 30 gimnazjów i 6 szkół realnych.

Pierwsze poważne zmiany w systemie oświaty zaczęły się po Wiośnie Ludów w 1848 roku, gdyż zniesiona została pańszczyzna i pojawił się problem wyciągnięcia chłopów z całkowitego analfabetyzmu. Już podczas rewolucji próbowano przeprowadzić reformę oświaty wprowadzając min. 8-klasowe gimnazja przygotowujące do studiów wyższych, a także język polski jako wykładowy. Jednak po upadku powstania z surowością niszczono wszelkie dokonania rewolucjonistów i na zmiany trzeba było poczekać do 1859 roku, od którego to momentu zaczęła się zmieniać polityka Franciszka Józefa I. Germanizacja Galicji zakończyła się definitywnie po klęsce Austrii z Prusami w 1865 roku.

Dla oświaty galicyjskiej niezwykle ważne było powołanie przez Wydział Krajowy w 1867 roku Rady Szkolnej Krajowej, która nadzorowała i zarządzała szkolnictwem podstawowym i średnim. Z posiadanych przez siebie funduszy zaczęto budować nowe szkoły. Rada przeforsowała w 1867 roku nauczanie w językach lokalnych, tj. w polskim i ukraińskim, wprowadziła obowiązek i bezpłatność nauki.

W 1884 roku Sejm Krajowy utworzył dwa typy szkół ludowych różniące się zakresem programowym: wiejskie i miejskie. Środowiska konserwatywne z jednej strony chciały zlikwidować analfabetyzm, z drugie jednak strony celowo ograniczano poziom wiedzy na wsi.

Fundacja ks. Zakulskiego. Pochodzącemu ze Świątnik ks. Wojciechowi Zakulskiemu Świątniki zawdzięczają nie tylko dzisiejszy kościół parafialny, ale także pierwszą szkołę podstawową, która zresztą według jego zamysłu miała powstać jeszcze przed gmachem kościelnym. W dniu 22 marca 1832 roku ks. Zakulski napisał w swoim testamencie w punktach 5 i 6:

Quinto. Na fundusz stały posesora w górkach-Świątnikach powiedzianych, to jest na jego roczną pensję, sumę, prowizję roczną pięćdziesiąt czerwonych złotych na ciężki kamień ważonych od tysiąca takichże czerwonych złotych przy Krakowie na Kazimierzu u W.J.P. Zakulskich Rydmillerów wymienionych, który to kapitał by wieki bezpieczny i cały zostawał, takowy dobrotliwości prześwietnej Akademii Krakowskiej i Przezacnego Arcybractwa Miłosierdzia, i Banku Pobożnego Krakowskich o to jak najprzyzwoiciej upraszam. A gdyby przez nieprzewidziany jaki przypadek ten kapitał w całości musiał co utracić, na tedy jaki mój mająteczek jeszcze wolnym byłby z tego, a jeżeli już wolnego nie było, z prowizji od tego kapitału dołożyć,a by wiecznie tysiąc czerwonych złotych. Najwięcej sobie życzę, aby tym posesorem był ksiądz szlachetnych katolickich obyczajów, jednak żeby nie był obowiązany trzymać Curam Animarum, aby silnej i pilniej pracował w zastępowaniu dzieci, w niedostatku księdza uzdolniony kleryk, w niedostatku świecki, ale zdatny do uczenia katolik i obyczajów prawdziwie szlachetnych, którego obowiązek będzie dzieci uczyć podług przepisów krajowych św. religii, czytać i pisać po polsku, niemiecku i nieco po łacinie, a przed zaczęciem i po skończeniu szkoły zawsze prosić P. Boga o łaskę i miłosierdzie i o wybawienie dusz z czyśćca, fundatora ks. Wojciecha, rodziców Jakuba i Anny, rodzeństwa jego Józefa i Stanisława, Zofii, Reginy i Agnieszki, jego i ich krewnych i powinowatych według modlitwy osobno ustanowionej.

Seksto. Plac jakiby po najukochańszych moich rodzicach do mnie należał i te, które na fundusz nabyłem pod kościół, mieszkanie księdza, szkołę i na ogród dla księdza i szkoły z prośbą, aby został splantowany i według mojego doświadczenia pod i na tę powymierzany, fundamenta co pilniej wszystkie pomurowane, a szkoła najpierw wystawiona, tem końcem jak najwcześniej dostateczna ilość wapna była na miejscu sfolowana.

Ks. Zakulski był członkiem Arcybractwa Miłosierdzia Najświętszej Marii Panny Bolesnej w Krakowie – najstarszej polskiej organizacji charytatywnej założonej w 1584 roku przez Piotra Skargę. Arcybractwo to prowadziło także wspomniany Bank Pobożny (łac. Montes Pietatis), który udzielał pożyczek biednym wiernym na zasadach lombardu. Ks. Zakulski powierzył swoim krewniakom Zakulskim-Rydmillerom 1000 dukatów (czerwonych złotych), aby zabezpieczyli je w nieruchomościach tak, aby rocznie prowizja z tego majątku w wysokości 50 dukatów¹ przeznaczona była na utrzymanie nauczyciela (posesora) w Świątnikach. Ks. Zakulski zażyczył sobie w ostatniej woli, aby tym nauczycielem został duchowny bez curam animarum, czyli taki, który nie ma obowiązku opieki duchowej nad wiernymi. Chodziło o to, aby ksiądz bez takich zobowiązań pilniej przykładał się do swojej roli nauczyciela. W razie braku księdza nauczycielem mógł zostać kleryk, a w ostateczności świecka osoba katolickiego wyznania. Grunt dla szkoły ks. Zakulski zapewnił ze swoich rodzinnych świątnickich gruntów.

Za owe 1000 dukatów zakupiono nieruchomości na Kazimierzu (przy ulicy Ciemnej obok cmentarza Remuh). Realności te następnie wykupili lokali Żydzi: Joachim Wasserberg i Józef Dallet. Gdy Gmina Świątniki postanowiła w końcu sięgnąć po zapisany majątek i wyegzekwować uzbierane odsetki, właściciele odmówili tego zobowiązania i dopiero Prokuratura Krakowska zmusiła ich do zapłaty całości odsetek, co dało w przeliczeniu na walutę austriacką łącznie 9777 guldenów (złotych reńskich) i 28 centów.

Nieruchomości zabezpieczające płace nauczycieli w następnych latach kupiła nowo powstała gazownia należąca do niemieckiej firmy Dessau, którą po 25 latach wykupiło Miasto Kraków. W 1896 roku władze miejskie postanowiły spieniężyć zobowiązanie hipoteczne przeliczając po kursie 1 dukat = 5.63 złr i gotówkę wpłacono na Fundusz Szkolny Krajowy. Oznaczało to realne pomniejszenie wypłaty dla świątnickich nauczycieli. Po upadku monarchii po I wojnie światowej fundusz ks. Zakulskiego przepadł całkowicie wobec niemożliwości egzekwowania waluty austriackiej.

Szkółka parafialna. Pomimo dokonanego zapisu na poczet przyszłej szkoły zarówno władze Gminy, jak i posiadająca dominium biskupińskie rodzina Konopków nie spieszyli się z realizacją tego zamysłu. Rodziny, które było stać na to, zapewniały swoim dzieciom prywatnych nauczycieli. Pierwszą szkołą w Świątnikach była szkółka parafialna powstała po utworzeniu się kapelanii w Świątnikach w 1846 roku. Prowadził ją miejscowy organista, za co pobierał wynagrodzenie 60 złr rocznie, które otrzymywał od barona Antoniego Konopki na mocy deklaracji z 4 września 1820 roku. Konopkom posiadanie dominium biskupińskiego zapewniało także rolę kolatora dającą im przywilej przedstawiania władzom kościelnym kandydatów na lokalne stanowiska proboszczów i zarządców dóbr kościelnych. W 1856 roku Henryk Konopka, syn Antoniego, sprzedał swoje prawa do Świątnik i od tego czasu zobowiązanie wynagradzania dla nauczyciela parafialnego przeszło na Gminę.

Szkoła trywialna, szkoła ludowa. Szkołą trywialną nazywano taką szkołę podstawową działającą dwustopniowo – pierwszy stopień dwuletni i drugi jednoletni. Obowiązkiem nauczania objęto dzieci 6-12 lat. Przedmiotem nauki było pisanie, czytanie i rachowanie oraz religia. Poziom nauki w szkołach wiejskich był zbyt niski, żeby po skończeniu trzeciej klasy można było dostać się do gimnazjum i konieczne było uzupełnić wiedzę przez kolejny rok nauki w szkołach głównych działających w miastach władz obwodowych. Szkoły trywialne dotowała gmina, probostwo i właściciele ziemscy.

Po tym, jak Gmina wyegzekwowała od właścicieli gruntów z fundacji ks. Zakulskiego kwotę 9777 złr i 28 ct przystąpiono do budowy gmachu szkoły. Można w dużym prawdopodobieństwem powiedzieć, że grunt rodowy Zakulskich znajdował się wówczas pod opieką lokalnej kapelanii.² Prace rozpoczęły się jeszcze w 1864 roku i zakończyły w roku następnym. Wybudowano murowany budynek dwukondygnacyjny i podpiwniczony. Budowa pochłonęła koszt 7889 złr i 3ct, a za pozostała sumę zakupiono obligacje Wysokiego Namiestnictwa, które miały zapewnić pensję dla nauczycielki nauki robót ręcznych dla dziewcząt w wysokości 60 złr rocznie.

Budynek pierwszej szkoły ludowej – ilustracja Kazimierza Cholewy do Kroniki Świątnik Górnych Elżbiety Miziurowej.

Budynek o którym mowa to leżący dziś przy ulicy Królowej Jadwigi 12 budynek komisariatu Policji. Od czasu wybudowania w 1865 roku był na pewno wielokrotnie remontowany i modernizowany, ale służył jako szkoła do II wojny światowej, później jako przedszkole, a obecnie jako komisariat. Jest to dziś jeden z najstarszych budynków w Świątnikach.

Już na początku działalności szkoły powstał spór między Gminą, a władzami kościelnymi o prawa do opieki nad szkołą i decydowaniu o obsadzie nauczycielskiej. Społeczność lokalna nadto domagała się respektowania testamentu ks. Zakulskiego i oczekiwała osoby duchownej na tym stanowisku. Sprawa dotarła do Ministerstwa Wyznań i Oświaty w Wiedniu, gdzie zdecydowano, że o wyborze nauczycieli będą decydowały władze kościelne, a Gmina i lokalny kapelan będą mieli prawo przedstawiać kandydata do akceptacji. Pierwszym kierownikiem szkoły został powołany przez Konsystorz Tarnowski Jan Malicki, który przybył do Świątnik 10 listopada 1865 roku wraz z żoną Sylwerią, która miała prowadzić nauki dla dziewcząt. Budynek poświęcił dziekan wielicki ks. Ludwik Kusionowicz w dniu 20 listopada w asyście starosty wielickiego Tustanowskiego i ks. Scherszenia z Podgórza, a Akt Erekcyjny szkoły wydała Komisja Namiestnictwa we Lwowie 8 marca 1866 roku.

Jan Malicki u schyłku życia (1928 r.)

Wspomniany spór o patronat nad szkołą spowodował negatywne nastawienie lokalnej społeczności do powstałej szkoły i jej kierownika, która domagała się wypełnienia zapisów testamentu. Skutkiem tego do szkoły zapisało się tylko 62 dzieci w pierwszym roku działalności. W kolejnym roku atmosfera się poprawiła i do szkoły uczęszczało już 184 dzieci. Naukę religii prowadzili administratorzy świątnickiej kapelanii. Od roku szkolnego 1868/69 dodatkowym nauczycielem (suplentem) został organista Leon Kapłański, a od grudnia 1871 Karol Chlebowski.

Gmina wypłacała pensje dla nauczycieli – dla kierownika rocznie 50 dukatów z funduszu ks. Zakulskiego, dla pomocnika (suplenta) 150 złr, dla nauczycielki robót ręcznych 60 złr, dla obsługi szkoły 40 złr i na drobne potrzeby 10 złr. Przyznawana była też nagroda dla najlepszego ucznia w roku szkolnym w wysokości 10 złr. Szkoła otrzymała także drewno opałowe od Gminy.

Od roku 1869 w Rada Szkolna Krajowa zezwoliła na naukę w świątnickiej szkole dzieci z Konar, Ochojna, Olszowic, Rzeszotar i Wrząsowic, w których to miejscowościach nie było jeszcze takiej szkoły. Świątnicka szkoła na początku swej działalności była 2-klasowa, dopiero decyzją Rady Szkolnej Krajowej powiększono szkołę do pełnych 3 klas w roku 1879, jednak wiązało to się z wynajęciem dodatkowego pomieszczenia, gdyż nie było już miejsca dla tak dużej ilości dzieci. W rzeczywistości więc jako 3-klasowa szkoła zaczęła funkcjonować od 1884 roku.

Jan Malicki wpisał się w historię Świątnik nie tylko jako pierwszy i wieloletni nauczyciel i kierownik szkoły ludowej, ale także pomysłodawca utworzenia w 1879 roku Ochotniczego Towarzystwa Straży Ogniowej, którego został pierwszym komendantem i przewodził mu do 1884 roku.

Daniela Nayder (1860-1926), z d. Adamska, nauczycielka matematyki.

Tak jak wspomniałem, zaginiona Kronika Szkoły Powszechnej 1865-1952, mogłaby dostarczyć więcej faktów z życia szkoły, jednak wobec jej, miejmy nadzieje chwilowego braku, trzeba polegać na innych źródłach. Poniższa tabela przedstawia wykaz pracujących nauczycieli według wydawanych we Lwowie po niemiecku szematyzmów Galizisches Provinzial z lat 1866-1869 oraz  Szematyzmów królestwa Galicyi i Lodomeryi z wielkim księstwem krakowskiem z lat 1870-1914.

Rok	Kierownik	Nauczyciele
1866	Malicki Jan
1868	Malicki Jan	Kapłański Leon – nauczyciel pomocniczy Malicka Sylveria – roboty ręczne
1869	Malicki Jan	Kapłański Leon – nauczyciel pomocniczy Malicka Sylveria – roboty ręczne
1870	Malicki Jan	Kapłański Leon – nauczyciel pomocniczy
1871	Malicki Jan
1872	Malicki Jan
1873	Malicki Jan	Malicka Sylwera – roboty ręczne
1874	Malicki Jan	Chlebowski Karol – nauczyciel pomocniczy
1875	Malicki Jan	Chlebowski Karol – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne katecheza – duchowieństwo miejscowe
1876	Malicki Jan	Nodzeński Józef – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne katecheza – duchowieństwo miejscowe
1877	Malicki Jan	Nodzeński Józef – nauczyciel młod. Malicka Sylweria – roboty ręczne katecheza – duchowieństwo miejscowe
1878	Malicki Jan	Nodzeński Józef – nauczyciel młod. Malicka Sylweria – roboty ręczne katecheza – ks. Krzyściak Sebastian
1879	Malicki Jan	Malicka Sylweria – roboty ręczne 2 posady puste
1880	Malicki Jan	Malicka Sylwera – roboty ręczne Gargul Emil – nauczyciel Nodzeński Józef – nauczyciel
1881	Malicki Jan	Malicka Sylwera – roboty ręczne Pietrzak Jan – nauczyciel Kluziewicz Andrzej – nauczyciel
1882	Malicki Jan	Terlikiewicz Teofil – nauczyciel star. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne
1883	Malicki Jan	Terlikiewicz Teofil – nauczyciel star. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne
1884	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel star. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne
1885	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel star. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne
1886	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel star. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne
1887	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel star. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwerya – roboty ręczne
1888	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel star. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwerya – roboty ręczne
1889	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel rzecz. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Kłak Jan – nauczyciel Malicka Sylwerya – roboty ręczne
1890	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel rzecz. Adamska Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwerya – roboty ręczne
1891	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel rzecz. Nayder Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne
1892	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel rzecz. Nayder Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne
1893	Malicki Jan	Nayder Józef – nauczyciel rzecz. Nayder Daniela – nauczyciel młod. Malicka Sylwera – roboty ręczne
1894	Nayder Józef (tymcz.)	Nayder Daniela – nauczyciel młod. Domańska Aniela – nauczyciel Malicka Sylwera – roboty ręczne
1895	Chlebowski Karol	Nayder Daniela – nauczyciel star. Domańska Aniela – nauczyciel
1896	Chlebowski Karol	Nayder Daniela – nauczyciel star. Rączka Michał – nauczyciel młod. Nogówna Władysława – nauczyciel
1897	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayder Józef – nauczyciel rzecz. Studnicka Anna – nauczyciel młod. Słowińska Józefa – nauczyciel
1898	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayder Daniela – nauczyciel rzecz.
1899	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayder Daniela – nauczyciel rzecz. Rachel Antoni – nauczyciel młod.
1900	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayder Daniela – nauczyciel rzecz. Oleśnicka Teresa – nauczyciel młod. Kaczor Jan – nauczyciel
1901	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayder Daniela – nauczyciel rzecz. Oleśnicka Teresa – nauczyciel młod. Ackerman Stanisław – nauczyciel
1902	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayderowa Daniela – nauczyciel rzecz. Oleśnicka Teresa – nauczyciel młod.
1903	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayderowa Daniela – nauczyciel rzecz. Oleśnicka Teresa – nauczyciel młod. Kuligówna Marya – nauczyciel
1904	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayderowa Daniela Radlmesserówna Marya Oleśnicka Teresa Kuligówna Marya
1905	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayderowa Daniela Cieszanowski Józef Radlmesserówna Marya Cieszanowska Marya
1906	Chlebowski Karol	ks. Twardowski Ignacy – katecheza Nayderowa Daniela Cieszanowski Józef Nowińska Zofia Beresówna Stanisława
1907	Chlebowski Karol	duchowieństwo miejscowe – katecheza Cieszanowski Józef Czerkiewicz Józef Naydrowa Daniela Beresówna Stanisława
1908	Chlebowski Karol	duchowieństwo miejscowe – katecheza Świder Józef Naydrowa Daniela Wąs Karol Cieszanowska Ludwika Reimanówna Klementyna
1909	Ćwikowski Jan (tymcz.)	duchowieństwo miejscowe – katecheza Świder Józef Naydrowa Daniela Wąs Karol Jędryjasówna Stefania Reimanówna Klementyna
1910	brak	duchowieństwo miejscowe – katecheza Świder Józef Naydrowa Daniela Garanówna Teresa Wąs Karol Małysik Jan Jędryjasówna Stefania
1911	Blarowski Stanisław	duchowieństwo miejscowe – katecheza Naydrowa Daniela Garanówna Teresa Wąs Karol Małysik Jan
1912	Blarowski Stanisław	duchowieństwo miejscowe – katecheza Naydrowa Daniela Garanówna Teresa Stasieniewiczówna Marya Naydrówna Zofia Domiczek Karol
1913	Blarowski Stanisław	duchowieństwo miejscowe – katecheza Naydrowa Daniela Garanówna Teresa Stasieniewiczówna Marya Naydrówna Zofia Śnieżek Karol
1914	Blarowski Stanisław	duchowieństwo miejscowe – katecheza Naydrowa Daniela Garanówna Teresa Machniewicz Irena Naydrówna Zofia Śnieżek Karol

Jan Malicki pracował jako nauczyciel i kierownik szkoły do 1893 roku (przez 28 lat). Przez kolejny rok fukcję dyrektora pełnił długoletni nauczyciel w Świątnikach Józef Nayder, a od 1895 roku Karol Chlebowski.  Nauczyciele najczęściej przychodzili do Świątnik uczyć przez okresu roku lub dwóch, z nielicznymi wyjątakami jak wspomniany Józef Nayder i Daniela Nayder (z domu Adamska, pracowała od 1882 do 1915).

 W 1902 roku szkoła przekształciła się w mieszaną szkołę 4-klasową. Kolejnym kierownikiem szkoły ludowej, który wpisał się w historię Świątnik, był Stanisław Blarowski i pełnił tą funkcję od 1911 roku do I wojny światowej. Blarowski, jak również pozostałe grono nauczycielskie bardzo mocno związali się z powstałym w 1907 roku Towarzystwem Czytelni Ludowej. Od 1912 roku pełnił tam funkcję wiceprezesa i wygłaszał patriotyczne mowy podczas uroczyście obchodzonych polskich świąt narodowych, tak jak w dniu 3 maja 1912 roku, kiedy wypowiedział cytując Staszica: Upaść może naród wielki – zginąć tylko nikczemny.

Budynek szkoły ludowej dobrze spełniał swoją role do końca XIX wieku. Ciągle rosnąca liczba uczniów sprawiła, że niegdyś przestronny budynek stał się niewystarczający i Gmina musiała wynajmować niemałym kosztem dodatkowe pomieszczenia. Już wtedy pojawiły się głosy o konieczności budowy nowego budynku, jednak Gmina Świątniki, która poza nierentowną i źle zarządzaną rzeźnią nie posiadała żadnych własnych dochodów, była zbyt biedna na taką samodzielną inwestycję.

Sprawa ta była wciąż aktualna 10 lat później, kiedy głos krytyczny w tej sprawie zabrała emigracja świątnicka redagująca Związek Świątnicki:

Budynek szkoły ludowej wystawiony przez proboszcza Świątn. ś. p. ks. Zakulskiego był niewątpliwie pałacem wobec boiska stodoły, w której „kulawy krawiec” uczył naszych ojców abecadła. Duże naówczas sale szkoły zbiegiem lat wskutek mnożenia się ludności i otwierania nowych klas stawały się za ciasne i było ich za mało na pomieszczenie wszystkich dzieci szkolnych tak, że już od kilkunastu lat okazała się potrzeba odnajmowania sal w domach prywatnych. Skutkiem braku miejsca uwalniano chętnie wiele dzieci od obowiązku chodzenia do szkoły, mimo to jednak nie zdołano przeszkodzić przepełnieniu. I dziś tak się sprawa ma, że na 420 zapisanych do szkoły dzieci jest 5 klas, to znaczy w jednej klasie, a jest 6 oddziałów – siedzi przeciętnie 70 dzieci przez 4 do 5 godzin. Jeżeli się przy tem uwzględni, że z tych 5 klas jest zaledwie jedna możliwa do użycia, reszta zaś, zwłaszcza 2 umieszczone w budynku gmin. Mają zaledwie po kilkanaście kroków wzdłuż i wszerz i są prawie bez okien, dopiero się pojmie, w jakich warunkach są zmuszone uczyć się nasze dzieci i jak się to na ich zdrowiu odbija.

Ten wzgląd jak i druga równie ważna okoliczność mianowicie, że klasy poza właściwym budynkiem szkolnym musi wynajmować i utrzymywać opał i obsługa gmina obciąża jej budżet o blisko R1000 rocznie, sprawiły, że rada gmin. zeszłego roku zdecydowała się nareszcie skorzystać z funduszu krajowego przeznaczonego na budowę nowych szkół.³

Pojawiła się możliwość otrzymania ze Lwowa subwencji na budowę szkoły. Aby otrzymać taką dotację z Wydziału Krajowego Gmina musiała przedstawić, że posiada plac o powierzchni co najmniej 1 morgi (0.5755 ha) zaakceptowany przez fizyka powiatowego jako odpowiedni pod przyszły budynek szkolny. Dyrektor Szkoły Ludowej Stanisław Blarowski stanął na czele komitetu rady gminnej, który wytypował dwa place – jeden położony na Dziale poza obszarem zabudowań i drugi na pagórku nad cmentarzem. Fizyk zaopiniował pozytywnie ten drugi wariant z racji lepszej dostępności i bliskości do studni, natomiast rada optowała ze wariantem pierwszym i powstały impas sparaliżował dalsze prace. Gmina stwierdziła, że nie stać ją na zakup parceli, a liczący każdy grosz radni woleli przeciągać sprawę, żeby wybadać, czy Świątniki w ogóle mają szansę na tą subwencję. Niezbyt poprawnie zachowali się właściciele typowanych ziem, którzy węsząc zarobek od razu wywindowali ceny gruntów. Nie znalazł się też nikt, kto by własnym majątkiem wspomógł ten cel.

Istniała jeszcze jedna konieczność pilnego wybudowania nowego gmachu szkoły. W roku 1911 wciąż trwały walki o utrzymanie szkoły ślusarskiej w Świątnikach. Ostatecznie Wydział Krajowy postanowił pozostawić szkołę ślusarską w Świątnikach i nawet obiecał rozbudowę szkoły, jednak warunkiem na to było udostępnienie obecnego gmachu szkoły ludowej jako bursę (internat) szkoły ślusarskiej. Gmina przystała na ten warunek, więc zaakceptowała konieczność budowy nowej szkoły. W roku 1912 zakupiona została parcela na Dziale.

Jeśli chodzi o poziom nauki starszych dzieci poza granicami Świątnik, to w roku szkolnym 1912/13 uczyło się: 13 osób w gimnazjach, 3 na uniwersytetach, 2 w seminariach nauczycielskich, 10 w szkołach wydziałowych. Nauki odbywali głównie w Krakowie, Białej i Drohobyczu.

Szkoła wstrzymała naukę w czasie I wojny światowej i wznowiła działalność dopiero w roku 1921 już jako szkoła powszechna II Rzeczypospolitej.

Szkoła powszechna. Po odzyskaniu niepodległości w państwie polskim przyjęto system szkół powszechnych. Docelowo były to szkoły 7-klasowe – obowiązkowe 6 klas i ostatnia dla tych, którzy nie planowali dalej kontynuować nauki. Organizacja tych szkół jednak różnie wyglądała ze względu na warunki materialne, tak że zdarzały się sytuację, że wszystkie klasy miały zajęcia w jednej sali zbiorowej. W Świątnikach szkoła była urządzona następująco: w budynku dawnej szkoły ludowej na parterze w małej sali uczyła się klasa IV, klasa V na piętrze w sali po stronie wschodniej, a w dużej sali na parterze klasy VI i VII. Na parterze znajdowała się też mała kancelaria i na piętrze mieszkanie kierownika Romana Morawieckiego. Klasy I-III uczyły się w budynku koło ówczesnej poczty, na miejscu dzisiejszej remizy i Strażnicy Kultury. Do szkoły w Świątnikach uczęszczało duża ilość dzieci z okolicznych miejscowości, gdyż tam najczęściej znajdowały się tylko szkoły 4-klasowe.

Procesja Bożego Ciała ok. 1937 roku. W tle budynek w którym znajdowała się placówka poczty i sala lekcyjna szkoły powszechnej.

Roman Morawiecki, tak jak jego poprzednik bardzo mocno związał się z Czytelnia Ludową i brał aktywny udział w pracach tego towarzystwa jako wieloletni członek Zarządu. Problem budowy nowego gachu szkoły przez kolejne lata nie był poruszany. Życiem tętnił natomiast plac zakupiony przed wojną na ten cel. W 1921 na jego skraju zasadzono Drzewko Wolności i miejsce to stało się docelowym punktem wszystkich patriotycznych obchodów. Od 1926 roku z terenu tego korzystali świątniccy piłkarze grający pod szyldem Czytelni Ludowej – teren został zniwelowany i ogrodzony.

W roku 1923 przeprowadzono w okresie letnim remont szkoły, o czym świadczą protokoły Czytelni Ludowej, która korzystała z sali szkolnej organizując tam amatorskie przedstawienia. Sprawy budowy zaczęły nabierać obrotu dopiero w połowie lat 30. Oddajmy głos nauczycielce Elżbiecie Miziurowej:

W istniejącej trudnej sytuacji najważniejszym problemem stała się konieczność budowy nowej szkoły powszechnej, ponieważ rozrzucone, wynajęte lokale, a także budynek szkolny, były nieodpowiednie pod wielu względami. Ponieważ gmina posiadała już parcelę budowlaną pod budynek szkolny nabytą jeszcze w roku 1912, zawiązał się 1 kwietnia 1935 roku Komitet Budowy Szkoły, który zbierał fundusze w drodze dobrowolnego opodatkowania się mieszkańców. Za uzyskane kwoty wypalano we własnym zakresie 192 tysiące cegieł, sporządzono plany i przystąpiono do budowy pierwszego skrzydła nowej szkoły. W sierpniu 1939 roku osiągnięto wykończenie piwnic pod zachodnim i środkowym skrzydłem, płyty nad piwnicami i parter, oraz trochę murów I piętra. 20 sierpnia 1939 roku wmurowano płytę pamiątkową. Rozpoczęcie budowy szkoły było dużą zasługą kierownika szkoły Romana Morawieckiego.⁴

Wojna przerwała budowę szkoły. Na krótki okres czasu Niemcy przejęli budynek starej szkoły i przeprowadzili akcję odwszawiania dzieci – szkoła przez ten czas przeniosła się do sal w domu Marii Słomki „Maniusi” przy Rynku. Nauka w szkole odbywała się w wyjątkiem języka polskiego, historii i geografii.

Nauczyciele z czasów wojny: Roman Morawiecki z żoną Marianną, pani Karnasiewicz, Elżbieta Neydrówna (później Miziurowa)⁵, Wanda Dziewońska.

Budynek pierwszej szkoły ludowej, powszechnej i przedszkola – Komisariat Policji w Świątnikach Górnych, sierpień 2012 r.

Szkoła podstawowa. W dniu 8 maja 1950 zakończono rozpoczętą przed wojną budowę i oddano do użytku zachodnie skrzydło szkoły podstawowej. Nadano jej także patrona w osobie Adama Mickiewicza. Szkoła nosiła wtedy oficjalna nazwę: Szkoła Średnia Ogólnokształcąca Stopnia Podstawowego. Kronika Miziurowej podaje następnie:

W roku 1957 dzięki zabiegom kierownika szkoły Ignacego Hyżego zaczęto budowę drugiego skrzydła Szkoły Podstawowej. Prace wykończeniowe przy szkole, urządzenia wewnętrzne, wraz z ewentualnym ogrzewaniem i urządzeniem wodno – kanalizacyjnym prowadziła Gromadzka Rada Narodowa, która otrzymała na ten cel z funduszów państwowych 550 000 złotych. Koszt wybudowania drugiego skrzydła wyniósł 1 120 000 złotych. W tym miejscowe społeczeństwo partycypowało kwotą 213 334 złote i pracami pomocniczymi w naturze, a resztująca kwota 906 666 złotych została pokryta z funduszów państwowych. Drugie skrzydło Szkoły Podstawowej oddano uroczyście 1 września 1960 roku.⁶

Szkoła podstawowa i skrzydło wschodnie z przedszkolem – sierpień 2012 r.

Od roku 1960 w ramach reformy szkolnictwa w miejsce szkół powszechnych wprowadzono szkoły podstawowe początkowo 7-klasowe, a w latach 1967-1999 8-klasowe. Od 1 września 1999 roku reforma oświaty przywróciła gimnazja i szkoły podstawowe ograniczono do 6. klas. W latach 90. wybudowano w Świątnikach wschodnie skrzydło z mała salą gimnastyczną. Skrzydło to następnie zaadoptowano na potrzeby przedszkola, które dotychczas zajmowało budynek dawnej szkoły ludowej. W latach 2008-2010 Gmina z dotacjami z Unii Europejskiej wybudowała na miejscu dawnego boiska sportowego nową sale gimnastyczną

Sala gimnastyczna Szkoły Podstawowej – sierpień 2012 rok.

Od 1 września 2017 roku kolejna reforma oświaty przywróciła 8-klasową szkołę podstawową. Na skutek tej reformy, od 1 września 2019 roku władze Miasta i Gminy Świątniki Górne postanowiły zamienić miejscami SP z Zespołem Szkół i szkoła podstawowa została przeniesiona do gachu przy ul. Bruchnalskiego 35.

Państwowa Szkoła Przysposobienia w Gospodarstwie Rodzinnym I. Stopnia. Wspomniana wcześniej Maria Słomka (Swajsier) (1903-1995) zwana powszechnie „Maniusią” ukończyła kursy nauczycielskie w kraju, w Wiedniu i Szwajcarii. W 1929 roku współorganizowała Szkołę Hotelarstwa w Zakopanym, gdzie pracowała do wybuchu wojny. Wróciła do Świątnik i zorganizowała w rodzinnym budynku przy Rynku szkołę gospodarczą.

Budynek szkoły gospodarczej w Świątnikach – rok 1945.

Pomysł na organizowane nauki dla dziewcząt nie był nowatorski. Już od 1926 roku w Świątnikach Koło Polek organizowało liczne kursy wędrowne z dziedziny szycia, kroju, koronkarstwa, gotowania czy trykotarskie, które nota bene odbywały się w tym samym budynku, co późniejsza szkoła. Noszono się nawet z zamysłem utrzymania takich kursów na stałe. Szkoła została otwarta 15 września 1940 roku nabożeństwem. W pierwszym roku pobierało nauki 40 uczennic, z czego 31 otrzymało promocję. Na zakończeniu roku szkolnego odbyła się uroczysta wystawa prac uczennic. W drugim roku dzięki dotacjom z kuratorium i z organizowanych popołudniowych kursów szkoła zakupiła odpowiedni sprzęt dydaktyczny. Przez 3 lata prowadzono przy szkole dożywialnię dla ubogich jako przedmiot szkolny (gotowanie zbiorowe) z ramienia Polskiego Komitetu Opieki – korzystało 120 najbiedniejszych starców i dzieci z Ochronki i szkoły powszechnej.

W drugim roku uruchomiono popołudniowy kurs trykotarski oraz jednoroczny kurs krawiecki dla absolwentek szkoły. Prowadzono także tajne kursy z języka polskiego i rachunkowości.

Władze niemieckie zlecały szkole wykonywanie prac dla wojska. Aby uchronić dziewczyny przed wyjazdem na przymusowe prace w Niemczech szkoła zawiadomiła pobliskich wójtów i sołtysów z sąsiednich miejscowości i w rezultacie zapisało się sto uczennic. Wobec zbliżającej się Armii Radzieckiej rok szkolny 1944/45 został otwarty dopiero w październiku. Przybyli wtedy też do Świątnik i zajęli parter szkolny internowani warszawiacy. Początkowo mieli zostać rozdzieleni po prywatnych domach, ale ostatecznie pozostali w budynku szkoły i szkoła z przerwami dalej działała aż do stycznia 1945 roku. Po „wyzwoleniu” Świątnik szkoła wznowiła dalszą naukę 15 lutego po uroczystym odśpiewaniu „Boże coś Polskę” i mogła już jawnie uczyć języka polskiego i historii. W jednym z lokali budynku znajdował się w marcu 1945 szpitalik dla warszawian. Kiedy szpitalik został przeniesiony lokal bez pytania zajęła milicja. Utworzono także mały internat dla zamiejscowych dziewcząt. Od 1946 roku szkoła uruchomiła dział hotelarsko – gastronomiczny.

W szkole uczono tego, co uważano że każda przyszła gospodyni oraz matka-obywatelka wiedzieć powinna: prowadzenie gospodarstwa, gotowanie, urządzanie ogródka warzywnego i owocowego, towaroznawstwo, higieny, hodowli drobiu, podstawy kroju i szycia, religii i wychowawstwa. Dodatkowo w ramach kursu hotelarskiego nauczano: organizacji i urządzania przedsiębiorstw przemysłowych, rachunkowości, księgowości, zasad żywienia, materiałoznawstwa, geografii gospodarczej i turystycznej, języka polskiego, języka angielskiego, ćwiczeń i śpiewu.

Dyrektorka Maria Słomka miała już podczas wojny problemy, gdyż lokalna komórka Armii Krajowej uznała ją za winną współpracowania z okupantem za prace dla wojska, które wykonywała jej szkoła. Została naznaczona przez ogolenie głowy. Również po wojnie doniesiono władzom o tym i musiała tłumaczyć się przed sądami – ostatecznie została rehabilitowana.

Trudno obecnie doszukać się daty zaprzestania działalności tej placówki. Trudność polega min. w tym, że szkoła ta zmieniała wraz z pierwszymi latami PRL swoją nazwę i profil, a jak podaje Mikuła, Maria Słomka nawet już jako emerytka angażowała się w prowadzenie rozmaitych kursów dla dziewcząt. Kwaśniewicz podaje lata funkcjonowania szkoły gospodarczej na 1946-1951.

Budynek dawnej szkoły gospodarcza – sierpień 2012 rok.

Grono nauczycielskie w latach wojny:⁷

Dyr. Maria Słomka, ks. Edmund Brzostek, Maria Strzelecka, Wanda Drezińska, Jadwiga Rzepka, Maria Zając, dr Franciszek Bielowicz, Franciszek Batko, mgr. Jan Marchlewski, inż. Stanisława Podoba, Waleria Ansion, Otylia Pytasz, Krystyna Grinn, Maria Słomka, Wanda Lowenhoff, Maria Królikowska, Helena Stadniczenko, Maria Brzostek, Antonina Duszanka.

Szkoła Rolnicza w Świątnikach – istniała w Świątnikach także kolejna szkoła zawodowa prowadzona przez Zygmunta Miziurę. Szkoła ta funkcjonowała do roku 1971.

1 Zarówno Franciszek Batko jak i Elżbieta Miziurowa w swojej Kronice wspominają o dukatach holenderskich, pomimo tego, że w testamencie wyraźnie jest mowa o dukacie polskim (czerwonym złotym). Korzystanie jednak z waluty holenderskiej jest zasadne, gdyż wobec handlowej dominacji Niderlandów dukaty te wykonane z czystego złota (próba 986) i ważące 3.5 grama stały się uniwersalną walutą handlową całej Europy.

2 Na danych mapach katastralnych znajdowała się tam jedna duża parcela, podzielona dopiero w późniejszych czasach, a jeszcze do niedawana znajdowała się tam drewniana stodoła „plebańska”.

3 Związek Świątnicki, nr 3/1911

4 Elżbieta Miziurowa, Kronika Świątnik Górnych, Świątniki Górne 1967 r.

5 Elżbiera Miziurowa (1898-1968) z d. Neyder, nauczycielka matematyki – za wieloletnią prace nauczycielki otrzymała Order Polonia Restituta, na rok przed śmiercią ukończyła Kronikę Świątnik Górnych

6 Elżbieta Miziurowa, Kronika Świątnik Górnych, Świątniki Górne 1967 r.

7 Nasza szkoła, Świątniki Górne, lipiec 1945 r.