Świątnickie szkoły, część druga: Szkoła Ślusarska

Opracował Jerzy Czerwiński.

Równie dobrym tytułem niniejszego opracowania mogłoby być: „Szkoła ślusarska i zmierzch rzemiosła świątnickiego”. Długo odwlekałem w czasie napisanie tego opracowania i to nie w oczekiwaniu, że światło dzienne ujrzą jakieś nowe istotne fakty. Zwłoka moja bardziej miała źródła w próbie zrozumienia jak coś, co było chlubą Galicji oraz II RP można było doprowadzić do upadku i praktycznej likwidacji, a jednocześnie bez jakiegokolwiek wyrzutu czy refleksji, szczycić się tą przeszłością. Istniejący dziś na terenie dawnej szkoły ślusarskiej Zespół Szkół podaje, jakoby kontynuował tradycje edukacyjne Szkoły Ślusarskiej. Czy kontynuacja polega tylko na korzystaniu z zabytkowego gmachu po wcześniejszym wyburzeniu części budynków? A może powieszenie na jednym z nowych budynków czerwonej tablicy, która niezbyt zgodnie z prawdą informuje, że tu nadal mieści się „Szkoła Ślusarska”? Jedyny ślad dawnych czasów, jaki można znaleźć wśród kompleksu szkolnego, to Muzeum Ślusarstwa i jego otoczenie.

Historia szkoły ślusarskiej jest dobrze znana i opisana. Wspomniane muzeum posiada liczną dokumentacje szkolną od początku jej powstania. Drukiem wydano niektóre sprawozdania działalności szkoły z lat przed I wojną światową. W ostatnich latach pojawiły się dwie prace magisterskie w całości poświęcone szkole: J. Hojna, Cesarsko-królewska Zawodowa Szkoła Ślusarska w Świątnikach Górnych w latach 1887-1918 napisana w 2010 roku oraz P. Dymacz, Szkoła ślusarska w Świątnikach Górnych 1888-2003 z roku 2012. Historię sprzed I wojny światowej szeroko badał Franciszek Batko (m.in. Początki Szkoły Ślusarskiej w Świątnikach Górnych – maszynopis oraz w licznych publikacjach okolicznościowych), a Witold Szczygieł uzupełnił licznymi artykułami. Jeśli dodać do tego jeszcze Świątniki Górne (krótki zarys dziejów) Feliksa Kiryka, Ludzi i wydarzenia Marcina Mikuły oraz Kronikę Świątnik Górnych Elżbiety Miziurowej otrzymamy pełny obraz wydarzeń związanych ze szkołą.

Trzeba jednak przyznać, że większość informacji w poszczególnych opracowaniach pokrywa się ze sobą, a kolejne bazują na poprzednich opracowaniach lub tych samych materiałach źródłowych. Dlatego zdziwiło mnie przy lekturze stenogramów sejmu galicyjskiego, że tak łatwo można było dowiedzieć się o planach budowy szkoły na blisko 20 lat przed ich realizacją, o czym próżno szukać opracowaniach historii szkoły. Skutecznie też pomijano wszelkie głosy krytykujące funkcjonowanie i działalność szkoły w jej pierwszych latach – a takich było niemało. Kazimierzowi Bruchnalskiemu bezustannie przypisuje się dokonania innych, choć całkowicie niepotrzebnie, bo człowiek ten zrobił tak wiele dla Świątnik, że niepotrzebne mu są zasługi innych.

Utworzenie szkoły. Pierwsze plany utworzenia w Świątnikach Górnych zawodowej szkoły pojawiły się na początku lat 70. XIX wieku. Galicyjska Izba Przemysłowo-Handlowa i posłowie sejmu galicyjskiego nie mieli wątpliwości co do celowości utworzenia „wzorowej szkoły i warsztatu”, gdyż było to idealne miejsce do rozwinięcia nowoczesnego ośrodka przemysłu rękodzielniczego – Świątniki razem z okolicznymi wioskami, w których mieszkańcy obeznani byli od pokoleń w sztuce rzemiosła (według ówczesnych wyliczeń w Świątnikach było ok. 700 rzemieślników, a razem z okolicznymi miejscowościami 1500). Aby podźwignąć ich do poziomu technicznego i technologicznego Prus i Austrii należało uaktualnić wiedzę majstrów oraz sprowadzić nowoczesne maszyny i narzędzia. Przedstawiciele rządowych komisji odwiedzali w kolejnych latach Świątniki, pochylali się nad biedą rzemieślników, a tymczasem rząd wciąż nie mógł podjąć ostatecznej decyzji.

Dyskusje galicyjskich polityków opisałem szczegółowo w opracowaniu: Jak posłowie we Lwowie o Świątnikach radzili, gdzie szeroko cytuję wystąpienia posłów w sprawie Świątnik. Największą aktywnością wykazywał się dr Ferdynand Weigel, poseł i członek wspomnianej Izby Przemysłowo-Handlowej. Przewidywano potencjalny koszt 30 000 złr. Najpierw pojawił się termin utworzenia szkoły w 1884 roku. W dniu 1 września 1885 roku c. k. Prezydium namiestnictwa wysłało oficjalne zapytanie (pismo l. 8.593/pr) do Wydziału Krajowego, czy rząd przekaże fundusze na rzecz projektowanej szkoły i w jakiej wysokości. Wydział krajowy odpowiedział 16 kwietnia 1886 roku (l. 20.796) wyrażając taką chęć, ale domagał się konkretnego projektu. W tymże roku Świątniki odwiedziła komisja rządowa na czele z ministrem wyznań i oświecenia Paulem Gautschem von Frankenthurn, który przychylił się pozytywnie do tego projektu (reskrypt z dnia 6 sierpnia 1896 r. l. 8.769). Mając ministerialne poparcie, Prezydium Namiestnictwa wystąpiło w dniu 21 sierpnia 1886 roku (l. 8.439/pr) z wezwaniem skierowanym do rządu do utworzenia szkoły do Wielkanocy w 1887 r. Profesor Hauff (rektor politechniki wiedeńskiej) ocenił konieczne prace i koszty szkoły:

• koszta nadzwyczajne: pierwsze urządzenia – 6.500 złr (spłata z zysku przyszłego warsztatu miała być rozłożona na 2 lata szkolne);
• koszta zwyczajne: płace nauczycielskie (dla kierownika – miał nim zostać według propozycji profesora Hauff’ego cudzoziemiec zatrudniony dotychczas w Grazu, 1 nauczyciela i 2 werkmistrzów oraz 1 służącego) – 5.300 złr (drugi werkmistrz miał dojść po drugim roku), zakup pomocy naukowych – docelowo 1.100 złr;
• w planie miały być także stypendia dla uczniów.

Gmina Świątniki zobowiązała się do znalezienia lokali, jednak jak się okazało przy kolejnych inspekcjach, nie wywiązała się z tego zobowiązania, zapewne nie do końca rozumiejąc potrzeby przyszłej szkoły. Chodziło bowiem o dwa duże lokale na utworzenie warsztatów z kuźniami oraz jedno mniejsze na cele dydaktyczne. Brak porozumienia na linii między gminą i rządem spowodował kolejne opóźnienia¹. Urzędnicy zaczęli rozważać potrzebę zbudowania nowych budynków na cele szkoły. Wydział Krajowy mając to na uwadze, zwrócił się do rządu centralnego, aby w całości przejął założenie i utrzymanie szkoły wzorem innych szkół w cesarstwie (l.63.364 z 31 października 1886 roku). W wezwaniu tym dowiadujemy się także, że rokowania z radą gminną w Świątnikach zaowocowały zobowiązaniem zaciągnięcia pożyczki w Banku Krajowym na budowę budynku szkolnego kredytowaną na 20 lat, a także po 100 centnarów cłowych² rocznie węgla na opał. Wydział poprosił także o oddelegowanie do Świątnik rzeczoznawcę, który miał się rozeznać w sytuacji i podjąć decyzje o lokalizacji szkoły, przy czym dopuszczano możliwość chwilowego korzystania z najmowanych pomieszczeń. Rzeczoznawcą tym został inż. Frydryk A. Majer (Maier). Przedstawiono przed nim następujące zadania:

a) Ma on postarać się o bezzwłoczne dostarczenie według możności jak najodpowiedniejszego lokalu na prowizoryczne pomieszczenie zakładu, dalej studjować kwestyę stanowczego pomieszczenia szkoły i przedłożyć Wys. c. k. Ministerstwu wyznań i oświecenia w przepisanej drodze służbowej wnioski wynikające ze zbadania lokalnego stanu rzeczy, mianowicie co do kwestyi, czy należy wystawić nowy budynek lub czy przez adaptacyę uzyskać można odpowiedni budynek szkolny, przyczem także mają być dołączone kosztorysy.

b) Na podstawie studjów przeprowadzonych co do przemysłu domowego w Świątnikach, ma inżynier Majer ułożyć szczegółowy program urządzenia zakładu, względnie zakupna potrzebnych maszyn, narzędzi, środków naukowych i t. d. przedłożyć ten program za pośrednictwem inspektora Hauffego Wys. c. k. Ministerstwu wyznań i oświecenia do zatwierdzenia, a następnie w miarę dostarczonych środków pieniężnych zarządzić zakupno i przeprowadzić urządzenie zakładu.

c) Dalszem zadaniem inżyniera Majera będzie ułożyć prowizoryczny statut organizacyjny oraz prowizoryczny plan nauki i przedłożyć statut i plan w przepisanej drodze Wys. c. k. Ministerstwu wyznań i oświecenia³.

We wspomnianym powyżej wezwaniu pojawia się nazwisko inż. Kazimierza Bruchnalskiego. Wydziałowi Krajowemu nie przypadła do gustu kandydatura wysunięta przez prof. Hauffego, żeby w krytycznym początkowym okresie działania szkoły funkcję tę sprawował cudzoziemiec nieznający ani języka, ani lokalnych problemów. Wydział Krajowy zlecił rektoratowi politechniki lwowskiej na wytypowanie odpowiedniego kandydata, a ten wskazał na inż. Bruchnalskiego będącego na stanowisku asystenta. Wydział przesyłając do Wiednia swoją kandydaturę, zobowiązał się w razie konieczności opłacić Bruchnalskiemu dodatkowe szkolenie w Wiedniu.

Kazimierz Bruchnalski, ok. 1890 r.

Ministerstwo nie wyraziło sprzeciwu na kandydaturę inż. Bruchnalskiego, jednakże polecono mu udanie się na dodatkowe szkolenie do podobnych szkół w Steyr i Königgrätz (Hradec Králové) oraz do Wiedeńskiego Technologicznego Muzeum Przemysłowego, na co Wydział Krajowy wyasygnował 500 złr. Szkolenia tego typu mieli mieć dodatkowo kolejni kierownicy tej placówki. Plan zajęć miał zostać opracowany na wzór szkoły w Königgrätz z uwzględnieniem lokalnych potrzeb⁴.

Na posiedzeniu Komisji Krajowej dla spraw Przemysłu Domowego i Rękodzielniczego w dniu 8 czerwca 1887 roku uchwalono szereg istotnych kwestii związanych z założeniem szkoły. Na funkcję przewodnika warsztatów wybrano Bolesława Marynicza, który kształcił się c. k. szkole ślusarskiej w Königgrätz, Komisja przyznała mu zasiłek 100 złr „na zwiedzenie fabryk wyrobów Towarzystwa akcyjnego „Morawia” i innych pracowni ślusarskich w Wiedniu, dla gruntowego przestudyowania wchodzących w ten zakres maszyn specyalnych” ⁵. Ponadto zostały już zamówione części do maszyny parowej.

Ministerialny delegat inż. Majer po zbadaniu sytuacji w Świątnikach przesłał sprawozdanie w dniu 26 lipca 1887 roku (l. 37.580) zapraszając dra Weigla, aby zajął się adaptacją budynku. Od września 1887 roku przyłączyli się do niego w Świątnikach Bruchnalski i Marynicz i włączyli się w proces adaptacji lokali.

Ostatnią przeszkodą do pokonania w procesie założenia szkoły było zapewnienie dostawy wody do silnika parowego. Z racji położenia Świątnik na garbie pogórza, konieczne okazało się wykopanie studni głębinowej na 42 metry. Koszty budowy studni wziął na siebie Wydział Krajowy, pomimo tego, że było to zadaniem gminy. Podsumowując ilość prac poczynionych do adaptacji najmowanych świątnickich lokali na potrzeby szkoły, rząd Galicji zaczął brać pod uwagę potrzebę wykupienia od najemców tych posiadłości.

Komisja przemysłowa przychyliła się do wniosku kierownika Bruchnalskiego z 14 maja 1888 roku, aby urządzić przy szkole kurs praktyczny dla majstrów, gdyż jak oszacował, na 500 rzemieślników jest zaledwie 5 majstrów wykwalifikowanych, którzy posiadają nie tylko umiejętności robienia kłódek, ale także innych wyrobów ślusarskich. W zamierzeniu chodziło o skierowanie przemysłu świątnickiego także na wyrób zamków, okuć, zawiasów itp. Komisja przekazała na ręce dra Weigla 500 złr.⁶

Ponadto, zaczął się powoli kształtować zamysł utworzenia spółki z ograniczoną poręką i wsparciem państwa, która by wzięła na siebie czynności handlowe wyrobów wytwarzanych w warsztatach szkolnych. Stałym opiekunem szkoły, która miała zostać uroczyście otwarta 20 września 1888 roku, został poseł dr Weigel⁷.

W ten właśnie sposób zakończył się kilkunastoletni proces powstawania szkoły ślusarskiej. Na koniec tego rozdziału chciałbym zaznaczyć, że w niektórych publikacjach pojawia się informacja, że w 1887 roku podpisano akt założycielski szkoły, jednakże brak jest podania źródła tej informacji. W sprawozdaniach komisji przemysłowych i Wydziału Krajowego brak jest informacji o takim akcie. Mimo to w roku 1887 powołano kierownika szkoły i przystąpiono do realizacji tego projektu, natomiast wiek szkoły liczony jest od jej uruchomienia w 1888 roku.

Karta tytułowa pamiątkowej księgi Szkoły Ślusarskiej.

Cel.

Celem c. k. Zawodowej Szkoły jest wykształcenie dzielnych ślusarzy i podniesienie ślusarstwa istniejącego w Świątnikach i w okolicy. Cel ten ma być osiągnięty:

1. Przez udzielenie systematycznie urządzonej nauki teoretycznej i praktycznej.
2. Przez użytkowanie maszyn, narzędzi, urządzeń i środków naukowych zakładu ze strony przemysłowców w Świątnikach⁸.

Zrealizowanie punktu pierwszego odbyło się poprzez urządzenie szkoły zawodowej wraz z warsztatami. Kilka pokoleń i setki absolwentów pracujących w zawodzie świadczą niewątpliwie o osiągnięciu tego zamierzenia. Należy też szkole zapisać podniesienie poziomu technicznego i technologicznego procesu produkcyjnego, a przez to podniesienie konkurencyjności świątnickich produktów.

Instrumentem do wykonania punktu drugiego miała być Spółka Ślusarska. Jednak szkoła wraz ze Spółką Ślusarską nie zrealizowały w pełni zamierzenia wpłynięcia w sposób znaczny na lokalną społeczność. Tę porażkę skutecznie się pomija w historiografii szkoły, a wręcz próbuje się wmówić, że szkoła odniosła na tym polu sukces. A przecież już współcześni mieli świadomość tej porażki, o czym dobitnie świadczą artykuły ze świątnickiej gazetki „Związek Świątnicki”. Szkoła miała zlikwidować monopol kupiecki, poprawić materialny byt świątnickim rzemieślnikom i sprawić, że produkowany towar będzie mógł konkurować z wyrobami austriackimi i pruskimi. Żadnych z tych założeń nie zrealizowała, choć przyczyn było wiele.

O sukcesie całego przedsięwzięcia można by było mówić tylko wtedy, gdyby Spółka porozumiała się z resztą rzemieślników i kupcami w celu utworzenia wspólnego przedsiębiorstwa czy to na zasadzie wspólnego kapitału, czy też stworzenie w Świątnikach zakładu pracy o charakterze fabryki. Takie plany były snute, aczkolwiek blokowały je lokalne spory i kłótnie między ślusarzami a kupcami oraz wewnętrzne między samymi rzemieślnikami.

W świątnickich warunkach wykonanie zamierzeń postawionych przed szkołą było niemożliwe, o czym nie mogli wiedzieć politycy we Lwowie. A czy w ogóle były możliwe do wykonania w innych okolicznościach? Tak i świadczy o tym przykład Sułkowic, gdzie znacznie później, bo dopiero w 1912 roku zawiązano spółkę kowalską, do której nie przystąpiło tylko 3 kowali.

Pieczęć szkolna.

Cesarsko-królewska Zawodowa Szkoła Ślusarska w Świątnikach Górnych (K. K. Fachschule für Schlosserei)

Pierwsza szkoła miała dwie lokalizacje: warsztaty szkolne w parterowej części domu Józefa Słomki (dziś ul. Bielowicza 15) oraz nauki teoretyczne w domu „na Wyspie” (Wstronie). Organizacja szkoły była następująca: szkoła dzieliła się na dwa oddziały – teoretyczno-praktyczn z dwuletnim kursem odbywanym od 15 września do 1 sierpnia oraz pięciomiesięczny praktyczny (doszkalający) dla majstrów. Nauka w latach 1888-1894 trwała 2 lata, ale była możliwość dodatkowego dokształcenia praktycznego się w trzecim roku. Aby uzupełnić skromną wiedzą nabytą w szkole ludowej, szkoła prowadziła także kurs przygotowawczy 10 godzin tygodniowo (język polski, język niemiecki, rachunki i rysunki). Właściwą wiedzę uczniowie nabywali poprzez 16 godzin tygodniowo nauki teoretycznej i 32 godziny praktycznej w każdym roku nauki. Na I roku uczono religii, języka polskiego z korespondencją przemysłową, języka niemieckiego, arytmetyki i rachunków przemysłowych, przedmiotu geometria, rysunki geometryczne i rzutowe oraz zajęcia z elementarnych rysunków odręcznych i kaligrafii. Na II roku odbywały się zajęcia z religii, języka polskiego, języka niemieckiego, rachunków przemysłowych i buchalterii; mechaniki, fizyki i technologii; rysunków zawodowych i rysunków wolnoręcznych. Uczeń po uzyskaniu absolutorium mógł rozpocząć samodzielną pracę lub szukać zatrudnienia jako robotnik w fabrykach.

Dom na Dziale, w którym w latach 1888-1894 urządzone były szkolne warsztaty.

Zgodnie ze wcześniejszymi założeniami organizacyjnymi grono nauczycielskie składało się z kierownika, nauczyciela, katechety, dwóch werkmistrzów oraz pomocnika. Pierwszym nauczycielem zawodu, czyli werkmistrzem, został Franciszek Wasserab, a drugim Alfred Wilkicki. Nad zabezpieczeniem interesów szkoły czuwał Wydział Szkolny, czyli 8-osobowe grono wybierane na 3-letnią kadencje, którego przewodniczącym był każdorazowo starosta powiatowy. Pierwszy Wydział liczył wyjątkowo 9 osób, a wśród nich byli: Leon Kurykowski (c.k. starosta wielicki), dr Ferdynand Weigel (zastępca i opiekun szkoły z ramienia Wydziału Krajowego), Tadeusz Baranowski (prezes Izby Handlowej i Przemysłowej w Krakowie), Leon Chrzanowski (poseł), Sławomir Odrzywolski (profesor Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie), Józef Sare (nadinżynier Namiestnictwa), Kazimierz Bruchnalski (kierownik szkoły), Wacław Kwiatkowski (komisarz rządowy) i Józef Kotarba (członek rady gminnej). Po pierwszym dwuletnim cyklu nauczania szkoła wykształciła 15 majstrów posiadających wiedzę nie tylko w zakresie wyrabiania kłódek, ale również zamków i okuć.

Franciszek Wasserab (1864-1928).

Wydział Krajowy przyznawał każdego roku stypendia dla uczniów. Dodatkowo 3 stypendia ofiarowała Izba Handlowa oraz indywidualne jak na przykład osobne ufundowane przez posła dra Arnolda Rapaporta h. Porada. Dla zamiejscowych uczniów stypendia fundowały powiaty, z których pochodzili uczniowie. Szkoła była kilkukrotnie wizytowana przez prof. Hauff’a, który w swych sprawozdaniach dla Centralnej Komisji oceniał bardzo wysoko działalność kierownika oraz postępy dydaktyczne szkoły, pomimo ubogich warunków panujących w najmowanych budynkach szkolnych⁹. Podkreślał także pozytywny wpływ szkoły na lokalną społeczność. Wizytował szkołę także prof. Jan Nepomucen Franke, który do 1892 roku kierował Katedrą Mechaniki i Teorii Maszyn na Politechnice Lwowskiej, a następnie był członkiem Rady Szkolnej Krajowej Galicji dla szkół zawodowych, realnych i przemysłowych.

Jeszcze przed uruchomieniem szkoły w lipcu 1888 roku okazało się, że pracujące maszyny nadwyrężyły jedną ze ścian budynku warsztatów i konieczne było natychmiastowe jej wzmocnienie. ^9a

W nocy z 23 na 24 listopada 1889 roku wybuchł w Świątnikach pożar, który strawił zabudowania położone na południowej stronie wzgórza świątnickiego. Same zabudowania szkolne nie ucierpiały, jednak był to potężny cios w materialną stronę życia w Świątnikach oraz w rzemiosło lokalne, gdyż spłonęło kilkadziesiąt domów mieszkalnych, w których ulokowane były warsztaty i kuźnie ślusarskie, a wraz z nimi narzędzia ślusarskie. Bruchnalski nie mógł stać obojętnie wobec takiego nieszczęścia i uruchomił wszystkie swoje kontakty, aby zwiększyć pomoc dla pogorzelców. Zmieniono także plany lokalizacji nowej szkoły tak, aby znalazła się poza gęstą zabudową miejscowości. W 1890 r. zakupiono pole o powierzchni 1,6 morgi. Budynek zaprojektował Józef Sare – nadinżynier i wiceprezydent Krakowa. Prace miały ruszyć w 1891 roku, a szacowany koszt wynosił 30 tys. złr., z czego gmina zobowiązała się przekazać 10 tys. złr. Potrzeby okazały się jednak większe, a możliwości gminy mniejsze i budowa ruszyła dopiero w 1892 roku.

Po zakończeniu każdego roku szkolnego kierownik przesyłał do Komisji Krajowej sprawozdanie z działalności szkoły. W pierwszym sprawozdaniu Bruchnalski zwrócił uwagę na ograniczone możliwości rozwoju szkoły w najmowanych „dwóch niskich domkach włościańskich”, konieczność zapewnienia dla każdego ucznia stanowiska ze śrubstakiem oraz krytycznie odniósł się do stanu dróg łączących Świątniki z Krakowem, co miało według niego kluczowy wpływ na podniesienie się rzemiosła w Świątnikach¹⁰. W drugim sprawozdaniu dowiadujemy się o zamówieniach, jakie uzyskała szkoła przy pomocy państwa – kutą żelazną lampę wieczną do krypty Adama Mickiewicza w Katedrze Krakowskiej, a także 12 sztuk okuć do dawnych drzwi i skrzyń (XVII i XVIII wiek) zakupionych w Tyrolu przez inż. Majera¹¹. Wspomnianą lampę zaprojektował prof. Sławomir Odrzywolski, a wykuł Stanisław Kwintowski pod okiem werkmistrza Teodora Pretoriusa, który uczył ślusarstwa artystycznego. Okucia zostały potem zwrócone szkole i stanowiły część muzeum szkolnego. W 1891 roku szkoła dostała również zlecenie wykonania okuć do budowanego schroniska im. Lubomirskiego w Łagiewnikach.

Od roku 1892 Bruchnalski zorganizował na terenie szkoły wspomniane muzeum. W kolejnych latach powiększano zbiory, dokonując zakupów XVII i XVIII wiecznych kłódek, zamków i wyrobów kutych. W 1910 roku muzeum szkolne liczyło już około 200 egzemplarzy. Większość zbiorów ukradli podczas okupacji Niemcy w czasie II wojny światowej.

Zbiory muzeum szkolnego ok. 1911 roku.

Z dniem 1 kwietnia 1893 roku Namiestnictwo przeniosło Bruchnalskiego do Państwowej Szkoły Przemysłowej we Lwowie.

Wystawa wyrobów metalowych szkoły ślusarskiej we Lwowie z 1894 roku.

Od roku szkolnego 1894/95 wprowadzono nowy system nauczania i nowy plan lekcji. Nauka odtąd odbywała się przez 4 lata. Poszerzono zakres przekazywanej wiedzy i zrezygnowano z oddzielnego kursu przygotowawczego. Zachowano system 16 godzin nauki teoretycznej i 32 godzin warsztatów. Wykładane przedmioty: rok I (religia, język polski, język niemiecki, rachunki, rysunki, kaligrafia); rok II (religia, język polski, język niemiecki, rachunki, geometria i rysunki geometryczne, rysunki odręczne); rok III (religia, stylistyka przemysłowa polska, język niemiecki, rachunki, nauka o rzutach, fizyka i chemia, rysunki zawodowe, rysunki odręczne); rok IV (religia, stylistyka przemysłowa niemiecka, buchalteria, technologia, rysunki zawodowe, rysunki odręczne). Podczas nauk praktycznych nauczano prac z użyciem narzędzi ręcznych (rok I), prac na tokarkach i heblarkach (rok II), wykonywanie okuć ozdobnych (III rok) i sporządzanie narzędzi i części maszyn (IV rok). Po uzyskaniu absolutorium uczeń potrzebował jeszcze odbyć 1 rok praktyki, aby móc rozpocząć samodzielną działalność lub szukać zatrudnienia w innych zakładach.

Szkoła Ślusarska wraz z warsztatami oddana do użytku w 1894 roku.

Nowy budynek szkolny oddano częściowo (warsztaty) jesienią 1894 roku, budynek główny podczas ferii zimowych 1895 roku, ale prace wykończeniowe trwały do sierpnia 1896 roku. Szkoła została wyposażona w silnik parowy o mocy 4 KM, prasę ekscentryczną, prasę ręczną, 100 sztanc, tokarnię, wiertarkę, brus do szlifowania, wiatrak Roota, ognisko polne, ognisko murowane z kapą żelazną, pompę dwutłokową, rezerwuar na wodę, 29 śrubstaków, 2 kowadła i nożyce do blachy¹². Budynek warsztatów składał się z dużej sali ze stołami ślusarskimi dla uczniów klas pierwszych i drugich. W drugiej hali znajdowały się obrabiarki, w trzeciej mieściła się kuźnia z kilkoma ogniskami kowalskimi i młotem, w czwartej szlifiernia, a w piątej galwanizowano i pokrywano metal niklem, miedzią lub srebrem. W głównym budynku znajdowały się sale wykładowe, izba wypoczynkowa werkmistrzów i muzeum szkolne rzemiosła artystycznego. Na I piętrze budynku szkolnego mieściła się kancelaria dyrektora i jego prywatne mieszkanie. W osobnym pomieszczeniu znajdowała się maszyna parowa, która dawała prąd elektryczny napędzający maszyny warsztatów oraz oświetlający główny budynek. Obok znajdował się zbiornik na wodę dla maszyny parowej, który istniał jeszcze po II wojnie światowej. Szkoła ponadto posiadała centralne ogrzewanie, wodociąg oraz łaźnie z natryskami.

Warsztaty Szkoły Ślusarskiej, rok 1898.

W roku 1899 wyceniono wartość wykonanych prac przez szkołę na 514 tys. złr. Od 1901 roku rozpoczęła działalność Tajna Organizacja Młodzieży.

Od roku 1901 przez następne kilka lat zaczęły się nad szkołą ślusarską zbierać czarne chmury. Było to niewątpliwie związane ze śmiercią dra Weigla. Wobec braku obrońcy i orędownika szkół przemysłowych w Świątnikach i Sułkowicach uaktywnili się przeciwnicy tychże szkół i zaczęli dążyć do ich likwidacji i przeniesienia do Krakowa. Wodą na młyn tych wydarzeń były nieporozumienia mieszkańców Świątnik z władzami szkoły w 1903 roku:

Chcę zwrócić uwagę na szkoły państwowe w Świątnikach i Sułkowicach. Otóż widocznie w tych szkołach muszą być jakieś mankamenta, bo ogół tamtejszych mieszkańców żali się na zarząd tych szkół. Nawet wpłynęła w tym kierunku petycya do Sejmu, gdzie w drastyczny sposób są uwidocznione te wszystkie żale. Przeszło 4.000 robotników w Świątnikach żali się na zarząd tamtejszej szkoły przemysłowej¹³.

Nieporozumienia były też w Spółce Ślusarskiej, a do Wydziału Krajowego dotarła petycja o przysłanie ministerialnego delegata „celem zbadania stosunku tejże spółki do szkoły ślusarskiej i jej dyrektora Bilygo”. Jak na razie nie udało się ustalić przyczyny tych nieporozumień i raczej nie ma możliwości znalezienia wyjaśnienia w oficjalnych raportach szkolnych, gdyż już wówczas podważano ich wiarygodność:

Do tego czasu dzieje się tak, te dla przekonania się i wykazania pożytku i wydatności tamtejszej szkoły ślusarskiej, bierze się tylko sprawozdania Dyrekcyi, która oczywiście zawsze pisze, że szkoła się pomyślnie rozwija i stoi na takiej wysokości swego zadania, że może konkurować z wyrobami zagranicznemi. Naturalna rzecz, że Dyrekcya inaczej pisać nie może, bo tu chodzi przecież o jej własną skórę. ¹⁴

O kłopotach w szkole i Spółce może też świadczyć powstanie w tym czasie w Świątnikach pierwszych małych zakładów zatrudniających po kilku rzemieślników. Inicjatywy te podnosili młodzi absolwenci szkoły, będący w opozycji wobec niepostępowych majstrów skupionych w Spółce Ślusarskiej. Zakłady te zajmujące się m.in. produkcją wykrojników nie odegrały znaczącej roli w przedwojennych Świątnikach, poza pobudzeniem opinii publicznej w planach uprzemysłowienia produkcji świątnickiej.

Kuty gryf umieszczony na narożniku budynku szkolnego spod ręki St. Kwintowskiego, 2008 r.

W roku 1902 dyrektor Bily wprowadził do świątnickiego rzemiosła wyrób specjalnych metalowych portmonetek na bilon, wykonanych z tzw. nowego srebra czyli pakfongu niklowanego (inaczej mosiądz wysokoniklowy będący stopem miedzi, niklu i cynku). Od 1903 roku do nauki wprowadzono techniki wykonywania ozdobnych okien oraz zamków meblowych. W 1904 roku szkoła otrzymała za wyroby uczniów odznaczenie i pochwały. W 1906 roku nauczyciele ze świątnickiej szkoły prowadzili w Krakowie kursy zawodowe dla ślusarzy.

Podręcznik „Technologii mechanicznej” autorstwa Kazimierza Sedlaka (Sułkowice 1905).

Stanisław Kwintowski już jako uczeń został zauważony przez Bruchnalskiego, a następnie kształcił się we Lwowie i Linzu i pracował w zakładach przemysłu metalowego w Belgii i Niemczech. Powrócił, aby pracować jako mistrz-artysta i kierownik kuźni. Znany był z niezwykłej umiejętności odkuwania kwiatów z jednego kawałka metalu, czego przykładem jest szkolna brama żelazna wykonana wraz z uczniami w 1911 roku, która zawierała ponad 20 kutych róż (przez lata brama była dewastowana i okradana z bezcennych detali). Brama została zamontowana w kwietniu 1911 roku, a jej wartość wyceniano na 6000 złr. Jako nauczyciel szkoły przepracował blisko 50 lat. Jego wyroby można również podziwiać w różnych miejscach w Świątnikach: wiele kutych krzyży na cmentarzu czy dzwonek w prezbiterium kościoła parafialnego,

Stanisław Kwintowski (1873-1952).

Brama szkolna, rok 2009.

Ponowne problemy zaczęła odczuwać szkoła pod koniec pierwszej dekady XX wieku. Zawiązało się silne polityczne lobby, które dążyło do likwidacji zarówno szkoły zawodowej w Świątnikach, jak i w Sułkowicach. Na pierwszy plan wysunęła się tu postać dra Antoniego Benisa, sekretarza Izby Handlowo-Przemysłowej w Krakowie, który od 1910 roku nawoływał do jak najszybszego zlikwidowania tych szkół i przeniesienia ich do Krakowa lub Podgórza. Głównym powodem miał być fakt, że szkoła nie spełniła pokładanych w niej nadziei. Jedność i determinacja całej społeczności świątnickiej, tj. zarówno rzemieślników, jak i kupców, przyniosła pozytywne efekty. W dniu 5 grudnia 1911 roku Rada Szkolna Krajowa na specjalnym posiedzeniu rozważyła wszystkie głosy i uznała zasadność pozostawienia szkoły zawodowej w Świątnikach, jednak nakazała reorganizację szkoły poprzez skrócenie nauki z 4 do 3 lat oraz w przyszłości zmianę profilu na specjalność maszynową z wyłączeniem ślusarstwa budowlanego i artystycznego, które to specjalności miały zostać przeniesione do szkoły w Jarosławiu¹⁵. Wniosek o zmianę profilu przedstawił Radzie były dyrektor Bily. Na szczęście zmiana profilu nie została w pełni zrealizowana przed wybuchem wojny.

Świadectwo opisowe ucznia Stanisława Kwintowskiego wystawione przez dyr. Bruchnalskiego w 1891 r.

W związku z planowaną budową nowej szkoły ludowej gmina zobowiązała się przekazać stary budynek szkolny na bursę dla szkoły ślusarskiej. Do budowy nowej szkoły ludowej jednak nie doszło.

Budynek szkoły z kutą bramą, ok. 1911 rok.

W roku 1914 wybuchła wojna. Podczas walk toczonych w okolicach Krakowa budynek szkolny wykorzystywano przez pewien czas na potrzeby wojska (m.in. wojskowy lazaret). Niepoznane dotychczas są kolejne plany rozwojowe szkoły, gdyż zgodnie z preliminarzem budżetowym na rok 1918 szkoła miała otrzymać na zasadzie pożyczki niebagatelną kwotę 54 tys. złr. Czy miało to być związane z powiększeniem zabudowań szkolnych albo budowy bursy szkolnej możemy się tylko domyślać. Z oczywistych przyczyn związanych z klęską Austrii szkoła nigdy tych pieniędzy nie zobaczyła.

Liczba uczniów sukcesywnie rosła. Gdy nauka odbywała się w najmowanych budynkach (od 1888 do 1895) liczba uczniów zwiększyła się od 15 do 34. Wraz z oddaniem nowego budynku w roku szkolnym 1895/96 liczba wzrosła do 43 i w następnych latach aż do wybuchu wojny rosła osiągając wartość 80. Na stałym poziomie była ilość pierwszoroczniaków: przykładowo w  roku szkolnym 1892/93 zapisało się nowych uczniów 31, w 1893/94 – 28 uczniów, w 1894/95 – 30 uczniów. W latach wojny 1914-1918 liczba uczniów zmalała od 40 do 65.

Nauczyciele i pracownicy (opracowane na podstawie Szematyzmów Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na lata 1889-1914 oraz zapisów z Muzeum Ślusarstwa w Świątnikach.

ROK	Kierownik	Nauczyciele	Werkmistrzowie / nauczyciele zawodu*	Personel
1889	Bruchnalski Kazimierz	Marynicz Baltazar (rysunki odręczne, kaligrafia, zajęcia praktyczne), ks. Karpiński Franciszek (katech.)
1890	Bruchnalski Kazimierz	Marynicz Baltazar (rysunki, zajęcia praktyczne), ks. Karpiński Franciszek (katech.), Kościuk (rysunki geometryczne, rachunki, kaligrafia)
1891	Bruchnalski Kazimierz	Marynicz Baltazar, Ungeheuer Adam (rysunki, polski, rachunki, teoria), Nadherny Jan (rysunki, niemiecki, geometria), ks. Karpiński Franciszek (katech.)
1892	Bruchnalski Kazimierz	Nadherny Jan,  ks. Karpiński Franciszek (katech.), Ungeheuer Adam, Płachciński Nikodem (rysunek geom.)	Śluzar Kornel, Wilkicki Alfred
1893	Bruchnalski Kazimierz	Nadherny Jan, Płachciński Nikodem, Ungeheuer Adam, ks. Twardowski Ignacy (katech.)	Wilkicki Alfred, Wasserab Franciszek
1894	Freud Stanisław	Płachciński Nikodem, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wilkicki Alfred, Wasserab Franciszek, Marynicz Bolesław, Lahmer Józef, Śluzar Kornel	2 pomocników werkmistrzów, 1 palacz do maszyny parowej, 1 stróż
1895	Freud Stanisław	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik (niemiecki, rachunki), Ungeheuer Adam, ks. Twardowski Ignacy (katech.)	Wasserab Franciszek, Ślusar Kornel, Kmiecicki Kazimierz	jw.
1896	Freud Stanisław	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Ślusar Kornel, Kmiecicki Kazimierz, Kwintowski Stanisław (kuźnia)	2 pomocników werkmistrzów, 1 palacz do maszyny parowej, 1 stróż, 1 sługa pomocniczy
1897	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Ślusar Kornel, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek, Kwintowski Stanisław	jw.
1898	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek (ślusarstwo), Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz (ślusarstwo), Godawski Franciszek (toczenie w metalu)	jw.
1899	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	jw.
1900	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Twardowski Ignacy (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	3 pomocników werkmistrzów, 1 palacz do maszyny parowej, 1 stróż, 1 sługa pomocniczy
1901	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	jw.
1902	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	jw.
1903	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	jw.
1904	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik, Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	jw.
1905	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik (prof.), Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Godawski Franciszek	jw.
1906	Bily Karol	Płachciński Nikodem, Zagajewski Ludwik (prof.), Ungeheuer Adam, ks. Karpiński Franciszek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Godawski Franciszek	jw.
1907	Bily Karol	Zagajewski Ludwik (prof.), Sedlak Kazimierz (rysunki), Ungeheuer Adam, ks. Józef Migdałek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	4 pomocników werkmistrzów, 1 palacz do maszyny parowej, 1 stróż, 2 słudzy pomocniczy
1908	Bily Karol	Zagajewski Ludwik (prof.), Sedlak Kazimierz, Ungeheuer Adam, ks. Józef Migdałek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	4 pomocników werkmistrzów, 2 słudzy pomocniczy
1909	Bily Karol	Zagajewski Ludwik (prof.), Sedlak Kazimierz (prof.), Ungeheuer Adam, ks. Józef Migdałek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	jw.
1910	Klimko Maryan	Zagajewski Ludwik (prof.), Sedlak Kazimierz (prof.), Ungeheuer Adam, ks. Józef Migdałek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	jw.
1911	Klimko Maryan	Zagajewski Ludwik (prof.), Sedlak Kazimierz (prof.), Ungeheuer Adam, ks. Józef Migdałek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	3 werkmistrzów, 1 pomocnik werkmistrza, 2 słudzy pomocniczy
1912	Klimko Maryan	Zagajewski Ludwik (prof.), Sedlak Kazimierz (prof.), Ungeheuer Adam, Wołoch Stanisław, ks. Józef Migdałek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz, Godawski Franciszek	jw.
1913	Klimko Maryan	Sedlak Kazimierz (prof.), Ungeheuer Adam, ks. Józef Migdałek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz	jw.
1914	Klimko Maryan	inż. Sedlak Kazimierz (prof.), inż. Kwieciński Maryan, Ungeheuer Adam, ks. Józef Migdałek (katech.)	Wasserab Franciszek, Kwintowski Stanisław, Kmiecicki Kazimierz	Werkmistrzowie: Bodzoń Alojzy, Bodzoń Piotr, Cholewa Józef, Synowiec Stanisław

* – od 1911 roku dawniejsi werkmistrzowie byli tytułowani jako nauczyciele zawodu, wcześniejsi ich pomocnicy awansowali na werkmistrzów, którzy otrzymali jednego pomocnika.

Kazimierz Sedlak z żoną Marią (z domu Kotarba ‚Filamus’).

Dyrektorzy:

• Inż. Kazimierz Bruchnalski (1887-1893) – wcześniej asystent Politechniki Lwowskiej, uczył technologii i niemieckiego.
• Stanisław Freund (1893-1894) – pracownik Uniwersytetu Jagielońskiego, uczył technologii i niemieckiego.
• Inż. Karol Bily (1894-1910) – z pochodzenia Czech, uczył nauk przyrodniczych i technologii;
• Inż. Marian Klimko (1910-1918) – oficer rezerwy Marynarki Wojennej, przedsiębiorca, uczył fizyki, chemii, budowy maszyn.

Pieczęć szkolna.

Państwowa Zawodowa Szkoła Ślusarska (1918-1939)

Dyrektorzy:

• Kazimierz Sedlak (1918-1920)
• Marian Kwieciński (1920-1925)
• Fryderyk Klementys (1925-1939)

Od września 1922 roku okres nauki w PZSŚ trwał 3 lata. Przedmioty nauczania podzielono na ogólne, pomocnicze i zawodowe. Z przedmiotów ogólnych uczono: religię, język polski, korespondencję zawodową, krajoznawstwo i geografię gospodarczą Polski oraz gimnastykę na roku I; religię, język polski i gimnastykę na roku II i religię, ustrój Polski, gimnastykę oraz higienę ogólną i zawodową na roku III. Przedmiotami pomocniczymi były rachunki oraz fizyka z chemią na roku I, rachunki na roku II i ogólne zasady kalkulacji i rachunku zawodowego na roku III. Przedmioty zawodowe to materiałoznawstwo, rysunek odręczny oraz geometria, rysunek geometryczny i rzuty na roku I, technologia, maszynoznawstwo, ślusarstwo budowlane, rysunek odręczny, rysunek zawodowy oraz geometria, rysunek geometryczny i rzuty na roku II i technologia, maszynoznawstwo, elektrotechnika i rysunek zawodowy na roku III. Łącznie nauka teoretyczna zajmowała 21 godzin tygodniowo na roku I, 20 godzin na roku II i 14 godzin na roku III. Nauka praktyczna obejmowała na roku I 24 godziny tygodniowo ślusarni i kuźni, 24 godziny ślusarni, kuźni i obrabiarek na roku II i 32 godziny ślusarni, kuźni i obrabiarek w ostatnim roku zajęć. Dla osób spoza Świątnik funkcjonowała bursa (internat) w domu Stanisława Dziewońskiego (budynek Urzędu Miasta i Gminy na ul. Bruchnalskiego 15) – budynek ten odkupiono od Spółki Ślusarskiej, a następnie dobudowano piętro, na którym zamieszkali uczniowie pod opieką Franciszka Batki (seniora). Uruchomienie bursy było jednym z warunków dalszego funkcjonowania szkoły.

Szkolne muzeum w 1928 r.

Liczba uczniów szkoły cały czas sukcesywnie rosła: od 64 w roku szkolnym 1918/19 do 96 1936/37. Nagły wzrost nastąpił w ostatnich latach przedwojennych – w roku 1937/38 uczniów było 130, a w roku 1938/39 było ich 144. Ponieważ chętnych do szkoły było tak wielu, szkoła musiała organizować egzamin wstępny. Ciągły wzrost liczby uczniów świadczy o progresywnym rozwoju szkoły i organizacji nauczania przy jednoczesnym zachowaniu standardów wyniesionych z czasów austriackich. Przy takiej ilości uczniów szkoła musiała zapewne pracować w trybie zmianowym, gdyż sam budynek był przygotowany na 50 uczniów.

Kompleks budynków szkolnych w 1932 r.

Nauczyciele uczący z tym czasie w szkole: ks. Migdałek (religia), St. Fyda (polski, niemiecki, rachunki), inż. Marian Kwieciński (kaligrafia, chemia i fizyka, geometria, arytmetyka, rysunki), Franciszek Wasserab (ślusarstwo), Kazimierz Kmiecicki, Stanisław Kwintowski (kowalstwo), Piotr Bodzoń (toczenie w metalu), inż. Marian Klimko (rysunek, ślusarstwo, technologia), ks. Zwardoń (religia), Fryderyk Klementys (kalkulacje), Feliks Słomka (elektrotechnika), Franciszek Batko (senior – ustrój Polski, gimnastyka), dr Franciszek Bielowicz (higiena), Trojan (rysunek zawod.), Stanisław Popczyński (ślusarstwo), Olekniewicz (kowalstwo).

Państwowa Szkoła dla Przemysłu Metalowego (Staatliche Handwerkerschule für Metallgewerbe)(1939-1945)

Dyrektor: Fryderyk Klementys

W okresie okupacji do roku 1944 szkoła funkcjonowała bez większych przerw. Nadal okres nauki trwał 3 lata, a był to zarazem maksymalny czas nauki w ponadpodstawowych szkołach, w jakich Polacy mogli uczyć się podczas wojny. Zredukowano liczbę godzin nauczania, a z rozkładu zajęć zniknęły przedmioty zakazane przez okupanta. Do szkoły powrócił narzucony język niemiecki. Uczniowie nie pozostali jednak bez możliwości zdobywania zakazanej wówczas wiedzy, gdyż nauczyciele w domach prywatnych nauczali języka polskiego, historii oraz geografii.

Wiosną 1944 zajęcia zostały przerwane, gdyż budynek szkolny i jego zaplecze miały odtąd służyć jako warsztaty remontowe dla pojazdów. W głównym budynku zostali skoszarowani żołnierze węgierscy, sojusznicy faszystowskich Niemiec. Do pomocy przy pracach warsztatowych Węgrzy zatrudnili wielu lokalnych majstrów i absolwentów szkoły. Ponieważ wielu z nich współpracowało z miejscowym ruchem oporu (AK i PPS) prace w warsztatach remontowych były sabotowane, ale sami Węgrzy niespecjalnie się tym przejmowali. Węgrzy złożyli zapotrzebowanie do władz Generalnej Guberni o dostarczenie z Krakowa linii wysokiego napięcia. Wniosek zaopiniowano pozytywnie i przystąpiono do budowy sieci. Pod koniec sierpnia 1944 roku zbliżający się front walk zmusił Niemców do przeniesienia warsztatów w głąb Rzeszy i zwrócono szkole budynki. Prace nad elektryfikacją zakończyły się przed nadejściem zimy i przez krótki czas szkoła i jej okolica otrzymała nowe źródło energii. W dniu 22 stycznia 1945 do Świątnik wkroczyła Armia Czerwona.

Dyrektor szkoły Fryderyk Klementys był blisko związany z działalnością ruchu oporu – więcej o tym w artykule: A więc wojna!

Państwowe Męskie Gimnazjum Mechaniczne (1945-1950)

Dyrektorzy:

• Fryderyk Klementys (1945-1949)
• Franciszek Borkowski (1949-1950)

Po wojnie we wrześniu 1945 roku szkoła kolejny raz zmieniła nazwę. Zachowano 3-letni okres nauki oraz podział przedmiotów nauki teoretycznej na przedmioty ogólne, pomocnicze i zawodowe. Uczono z przedmiotów ogólnych: religię, język polski, język rosyjski, historię ogólną, geografię gospodarczą Polski gimnastykę, śpiew, ustrój Polski, PW SP, higienę ogólna i zawodową; z przedmiotów pomocniczych: rachunki, fizykę, chemię, zagadnienia społeczno-wychowawcze i naukę o społeczeństwie; z przedmiotów zawodowych: rysunek zawodowy, technologię, maszynoznawstwo. Zajęcia praktyczne odbywały się w wymiarze godzin: 18 na roku I i II oraz 21 godzin na roku III.

Władze PRL nie mogły do końca zdecydować się co do przeznaczenia szkoły stąd też i w następnych latach częste zmiany nazwy i profilu. Na terenie szkoły funkcjonowały także jednocześnie dwie szkoły. W pierwszych latach nastąpił znaczny przypływ młodzieży chętnej do nauki zawodu (do 240 uczniów) co oznaczało organizowanie nauki na zmiany.

Świadectwo złożenia egzaminu na czeladnika.

Państwowe Liceum Mechaniczne I stopnia (1950-1952)

Dyrektor: Franciszek Borkowski (1950-1952)

Okres nauki pozostał bez zmian. Nieznacznie zmienił się sam program nauczania, a w szczególności: przedmioty ogólne: religia, język polski, język rosyjski, nauka o przedsiębiorstwie, geografia gospodarcza Polski, gimnastyka, historia Polski, PW SP, higiena ogólna i zawodowa, biologia, śpiew i nauka o społeczeństwie; przedmioty pomocnicze: rachunki, fizyka; przedmioty zawodowe: technologia, materiałoznawstwo, maszynoznawstwo, rysunek zawodowy. Nie zmienił się program zajęć praktycznych.

Technikum Mechaniczne (1950-1954) – szkoła o kierunku obróbka i skrawanie.

Dyrektor: Franciszek Borkowski (1950-1954)

Zasadnicza Szkoła Metalowa (1952-1959)

Dyrektorzy:

• Franciszek Borkowski(1952-1957)
• Jan Matys (1957-1958)
• Jan Chmiel (1958-1959)

Była do 2-letnia szkoła o specjalności tokarz, ślusarz maszynowy i ślusarz narzędziowy. Nauczano z przedmiotów ogólnych: język polski, język rosyjski, nauka o przedsiębiorstwie, gimnastyka; z przedmiotów pomocniczych: rachunki i fizyka; z przedmiotów zawodowych: technologię, materiałoznawstwo, rysunek zawodowy i technologię. Na roku I odbywało się 18 godzin tygodniowo warsztatów, a na roku II – 21 godzin.

Zasadnicza Szkoła Zawodowa (1959-2000)

Dyrektorzy:

• Jan Chmiel (1959-1969)
• Kazimierz Cholewa (1969-1990)
• Krystyna Matys (1990-1997)
• Henryk Kisiel (1997-1999)
• Tadeusz Nowak (1999-2000)

Szkoła ślusarska z warsztatami – lata 70. XX wieku.

Do końca swojej działalności była to 3-letnia szkoła. Program nauki zmieniał się w czasie. W latach 60. były to przedmioty ogólne: język polski, język rosyjski, gimnastyka, higiena ogólna i zawodowa, nauka o przedsiębiorstwie; przedmioty pomocnicze: rachunki, fizyka i nauka o społeczeństwie; przedmioty zawodowe: technologia, materiałoznawstwo, rysunek zawodowy, maszynoznawstwo ogólne, elektrotechnika.

Absolwenci szkoły bez problemu znajdowali zatrudnienie w zakładach pracy m.in. w Zakładzie im St. Szadkowskiego w Krakowie oraz Mostostal – Zabrze, a od 1961 roku głównie do Huty im. Lenina. Huta zresztą bezpośrednio kontaktowała się z władzami szkoły i słała listy gratulacyjne za dobrze wykwalifikowanych absolwentów. Władze huty dodatkowo fundowały uczniom szkoły stypendia. Liczba uczniów w latach 60. przekraczała 230.

W 1976 roku dobudowano halę obróbki ręcznej z zapleczem socjalnym. Szkoła była finansowana z Urzędu Miasta Krakowa. Warsztaty szkolne stanowiły jednocześnie zakład produkcyjny elementów metalowych – świeczniki, lampy, ogrodzenia czy bramy. Ściśle współpracowała szkoła z zakładem «Befaret» z Bielska-Białej, dla którego warsztaty wykonywały zamówione elementy.

Na obchodzone w 1979 roku 90-lecie szkoły Ministerstwo Oświaty przyznało medal Komisji Edukacji Narodowej. Ponadto szkoła otrzymała patrona w postaci Stanisława Staszica, a Koło Absolwentów ufundowało pamiątkowy sztandar. Wybito pamiątkowe medale okolicznościowe, a w uroczystościach wzięło udział blisko 500 absolwentów. Niemniej hucznie obchodzono 100-lecie szkoły: Zarząd Główny Związku Nauczycielstwa Polskiego przyznał Złotą Odznakę ZNP, wybito pamiątkowe medale i urządzono wystawę pamiątek szkoły.

Od roku 1983 obowiązywał program nauczania zajęć praktycznych P-41304-12/82 na specjalności tokarz i ślusarz.

Warsztaty szkolne.

Po upadku PRL i nastaniem problemów krakowskiej huty zakończyła się współpraca z tą instytucją. Wiązało się to również z utratą dotacji i stypendiów. Kuratorium w 1990 roku również nie miało pieniędzy na szkołę. Od zmiany ustroju zmianie uległ też system nauczania. Na drugim roku uczniów dzielono na specjalności tokarza i mechanika maszyn i urządzeń przemysłowych. Powstała również pracownia stolarska. Próbowano stworzyć kierunek rzemiosła artystycznego – na pierwszym roku jako kółko zainteresowań, a na drugim jako specjalność: ślusarz wyrobów artystycznych. Kolejnym pomysłem był profil sprzedawca, który miał przyciągnąć głównie dziewczyny.

Sukcesywnie spadało jednak zainteresowanie samą szkołą wśród młodzieży. O ile wcześniej większość młodych wybierała kształcenie techniczne i zawodowe, to w latach 90. młodzież wolała szkoły ogólnokształcące. Do szkoły przylgnęła też niezbyt pochlebna nazwa „śluska”. Osobiście pamiętam określenie z końca lat 80. jednego z pedagogów szkoły podstawowej, który przestrzegał, że jak ktoś się nie będzie uczył, to będzie musiał „iść do śluski”.

Po roku 1997 obowiązek finansowania szkoły spadł na nowo utworzony powiat krakowski. Powiat nie miał jednak funduszy na konieczne remonty gmachu szkolnego. Wówczas władze gminy zaproponowały wzięcie na siebie obowiązków utrzymania szkoły. W 1999 roku gmina postanowiła urządzić w zabytkowym gmachu szkoły gimnazjum. Usunięto kutą tablicę z nazwą szkoły i wyrzucono na śmietnik, a w miejsce jej zamocowano tablice gimnazjum. Zburzono zabytkowe warsztaty z XIX-wieczną kuźnią, które przeszkadzały władzom gminy w rozbudowie kompleksu szkolnego. Zabytkowe maszyny gmina sprzedała lokalnym rzemieślnikom – część z nich wróciła do Muzeum Ślusarstwa.

Zespół Szkół im. Biblioteki Polskiej w Paryżu.

Dyrektorzy:

• Antoni Jędrzej, Jacek Zawada (2001-2003)
• Barbara Chrobaczyńska (2003-2012)
• Danuta Staszczak (2012-)

Utworzony zespół szkół składał się z gimnazjum, liceum profilowanego i szkoły zawodowej. Dla szkoły ślusarskiej gwoździem do trumny była likwidacja warsztatów szkolnych. Na terenie ich zaplanowane bowiem zostały dalsze budynki szkolne, w tym sala gimnastyczna. Pozbawienie szkoły warsztatów i kierowanie uczniów do „najbliższych warsztatów w Krakowie” zalatuje komizmem rodem z filmu Barei. Skoro uczeń miał jeździć do Krakowa na warsztaty, to równie dobrze mógł i tam jednocześnie zdobywać wiedzę teoretyczną o potencjalnie wyższym standardzie. W latach 1999-2001 dowożono uczniów na warsztaty do Krakowa na ul. Skrzyneckiego.

Jednocześnie od momentu utworzenia zespołu szkół władze szkolne faktycznie starały się odradzać zapisy do szkoły ślusarskiej chętnej młodzieży. Aby kierunek mógł być reaktywowany, konieczne było 25 osób chętnych. W 2003 roku zakończyły naukę ostatnie klasy i zaprzestano kształcić uczniów w szkole ślusarskiej.

Wiosną 2013 roku władze gminy i szkoły zdecydowały się na ponowne otwarcie rekrutacji do szkoły zawodowej. Pytanie, jakie należy postawić, brzmi czy przywrócenie szkoły ślusarskiej związane będzie z jednoczesnymi planami rozwoju rzemiosła w gminie. Jaki cel będzie miała szkoła? Ludzie tacy jak Weigel czy Bruchnalski mieli w zamierzeniu oddziaływanie na lokalne rzemiosło i w pewnym stopniu ten plan zrealizowali. Do II wojny światowej absolwenci szkoły znajdowali pracę głównie w Świątnikach i okolicach, a emigrowała stosunkowo niewielka liczba osób. Po wojnie do roku 1990 wzrosła liczba emigrantów zarobkowych (Nowa Huta, Śląsk), ale lokalny rynek wciąż potrzebował pewną liczbę pracowników – „Metalozabawka”, Spółdzielnia Pracy „Przyszłość” oraz prywatni rzemieślnicy zrzeszeni w Spółdzielni „Krakus”. W ostatnich latach jednak znacznie spadła liczba indywidualnych rzemieślników, ale funkcjonuje jeszcze kilka większych zakładów produkcyjnych. Jaki zatem charakter ma mieć ta 3-letnia szkoła z praktyką w prywatnych zakładach pracy, odpowiedzi dostarczy czas. Życzyłbym sobie i ewentualnym uczniom jednak tego, żeby pomysł reaktywacji szkoły pomyślany był z troską o nauczenie tych młodych ludzi zawodu zapewniającego prace, a nie był tylko okazją do obchodów 125-lecia szkoły.

Spółka Ślusarska (1888-1939). Aby szkoła zawodowa spełniła postawione przed nią zamierzenia, konieczne było utworzenie lokalnej spółki rzemieślników. Pierwsze plany powstały już w latach 1884-1886, kiedy uznano, że musi powstać szkoła, warsztaty i spółka produkcyjno-magazynowa. Inicjatywę tę podnieśli posłowie dr Weigel i ks. dr Kopyciński¹⁶. Powołany na dyrektora szkoły w 1887 roku Bruchnalski otrzymał polecenie zawiązania w Świątnikach spółki.

Ślusarze zrzeszeni w Spółce Ślusarskiej, 1889 rok

System pracy w Spółce nie różnił się niczym w stosunku do kupieckiego systemu produkcyjnego. Rzemieślnik kupował materiał od Spółki, jedynie część prac wykonywał na maszynach w warsztatach szkolnych, natomiast cała ręczna obróbka nadal wykonywana była w przydomowym warsztacie. To czy rzemieślnik sprzedał swój towar Spółce, kupcowi czy samemu zależało już tylko od niego. Nie było żadnych rygorów i zobowiązań pracy poza wewnętrznymi umowami, które musiały funkcjonować przy wielkich zleceniach. Brak wizji ufabrycznienia Spółki był istotnym hamulcem w rozwoju rzemiosła świątnickiego, które miało szanse jeszcze przed I wojną światową rozpocząć ten nowoczesny typ produkcji. I tak się miało stać, że przełomu produkcyjnego dokonała nie Spółka, a w głównej mierze absolwenci szkoły.

Nie oznacza to jednak, że spółka poza technologią, nie wprowadziła istotnych zmian na świątnicki rynek wytwórczy. Przede wszystkim ustanowiła całoroczną stałość cen, czego większość kupców nie praktykowała. Pojawiła się też możliwość uzyskania premii w postaci rocznej dywidendy o wartościach 30-50 złr, pod warunkiem, że Spółka wypracowała zysk. Kupcy byli zmuszeni zatem do podobnych kroków i zmiany podejścia do rzemieślników, aby ci nadal dla nich pracowali. Jednym z dużych osiągnięć Spółki było opracowanie i opatentowanie specjalnego stopu stali „Delta”. W skład jego wchodziły: miedź, cynk, żelazo i mangan. Cechował się on znaczną odpornością na wilgoć, wodę słoną i kwaśną.

Należy wspomnieć o specyficznych relacjach, jakie łączyły kupców i rzemieślników i wybiegały znacznie ponad sprawy finansowe i materialne. Współpraca rzemieślnika z kupcem łączyła nie tylko tych dwoje, a także całe ich rodziny, często przechodząc na kolejne pokolenie. Tak jak w każdej społeczności, w której funkcjonowały dwie różne pod względem zamożności klasy społeczne, mniej zamożni (rzemieślnicy) szukali oparcia i wstawiennictwa u tych drugich (kupcy). Z tymi relacjami społecznymi Spółka nie mogła konkurować. A wręcz przeciwnie, gdyż wszelkie negatywne relacje między kupcami i rzemieślnikami były niczym w porównaniu z wewnętrznie skłóconym środowiskiem rzemieślników. Zazdrość, zawiść, wieloletnie spory między rodzinami oraz wewnątrzrodzinne uniemożliwiały dalszy rozwój Spółki i niweczyły plany ogólnoświątnickiej współpracy produkcyjnej.

Dyplom wyróżnienia dla Spółki Ślusarskiej w Świątnikach z wystawy we Wiedniu w 1890 r.

Początkowy kapitał wynosił 4 złr 21 c. Pierwszym prezesem Spółki został Stanisław Bodzoń (Zuberek), dyrektorem technicznym Kazimierz Bruchnalski, a długoletnim sekretarzem Józef Bujas¹⁷. Niewiele zachowało się z personaliów władz spółki. Związek Świątnicki wspomina o Tadeuszu Kotarbie, jako przewodniczącym Rady Nadzorczej Spółki do 1912 roku. W sprawę utworzenia spółki zaangażował się proboszcz ks. Karpiński, będąc jednym z pierwszych ofiarodawców. Z uzbieranych funduszy zakupiono w pierwszej kolejności parterowy murowany dom po matce Stanisława Słomki (Jonoska), w którym mieści się obecnie Urząd Miasta i Gminy (ul. Bruchnalskiego 15). Tam w każdą sobotę rzemieślnicy przynosili wykonane przez siebie produkty i mogli nabywać w znajdującym się w zachodniej części parteru sklepie materiały oraz produkty spożywcze. W niedzielę natomiast do siedziby spółki przychodzili darczyńcy.

Członkowie Spółki Ślusarskiej prezentują maszynę parową. Rok 1894.

Spółka Ślusarska do I wojny światowej była cały czas dotowana przez państwo i miała zagwarantowane otrzymywanie większych zamówień rządowych – koleje, Poczta i Telegrafy, wojsko (artyleria) i więziennictwo. Poza tym Spółka podobnie do rodzin kupieckich miała także ofertę sprzedaży hurtowej kłódek (na tuziny). Zachowało się niewiele cenników w języku niemieckim, co może świadczyć, że nie stanowiło to główny cel Spółki.

Dyplom dla Spółki Ślusarskiej z wystawy we Lwowie, rok 1894.

W 1912 roku Spółka zaczęła odczuwać skutki powiązań finansowych z państwem. Problemy militarne w Bośni i Hercegowinie na długi czas zamroziły ulokowane w tym regionie przez Spółkę fundusze, co spowodowało ograniczenie do 50% obrotu pieniędzmi i konieczność nawet 3 krotnego zaniżania wartości produkowanych towarów, co oczywiście wywołało fale niezadowolenia członków Spółki.

Sytuacja Spółki po I wojnie światowej uległa istotnej zmianie. Po pierwsze odradzające się państwo nie kontynuowało finansowego wsparcia Spółki, która mogła liczyć jedynie na prywatnych darczyńców. Powstałe w latach dwudziestych zakłady produkcyjne szybko uzyskały przewagę techniczną i technologiczną. Trapiona problemami finansowymi Spółka była zmuszona zawieszać działalność w latach 1932-1937, a także pozbyć się swoich nieruchomości – zlicytowano budynek siedziby spółki, który zakupił Stanisław Dziewoński w zamierzeniu pod bursę szkolną. Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej w 1939 roku Spółka została ostatecznie rozwiązana tak, jak wszystkie polskie stowarzyszenia i organizacje. Po wojnie nie doszło do kolejnego wznowienia działalności.

Liczba członków dość mocno się wahała: 140 (1891 r.), 150 (1893 r.), 92 (1906 r.), 135 (1909 r.).

Najważniejsze daty z działalności Spółki Ślusarskiej:

1890 – dyplom wyróżnienia na wystawie w Wiedniu,

1891 – zamówienie na 500 kłódek wertheimowskich,

1893 – kapitał zakładowy 4,5 tys. złr.

1894 – srebrny medal na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie,

1897 – spółka zwolniona z podatków państwowych na kolejne 10 lat,

1898 – Wydział Krajowy udzielił pożyczki oprocentowanej na 3% na sumę 3 tys. złr.

1912 – subwencja na 6 tys. złr na zakup maszyn pomocniczych z Urzędu Popierania Przemysłu we Wiedniu¹⁸,

1912 – problemy finansowe – zamrożenie ulokowanego na Bałkanach kapitału spółki,

1914-1918 – zawieszenie działalności,

1932-1937 – zawieszenie działalności,

1939 – rozwiązanie spółki.

O Spółce Ślusarskiej zwykło się pisać w podobnym tonie, co o samej szkole, czyli w samych ogólnikach i superlatywach. Poniżej przedstawiam najczęściej poruszane sprawy:

1. Pierwsza spółka produkcyjna w Galicji – PRAWDA. Instytucje takie funkcjonowały już w Austrii, w Czechach czy na Węgrzech, ale prawdopodobnie była to pierwsza taka społeczna organizacja¹⁹.
2. Spółka powstała z inicjatywy Bruchnalskiego – FAŁSZ. Inicjatywę utworzenia spółki podniósł dr Weigel i ks. dr Kopyciński już w 1884 roku, kiedy jeszcze faktycznie kwestie istnienia szkoły leżały w dysputach posłów i obietnicach Wiednia. Wraz z materializowaniem się tych zamierzeń sprawa spółki była już nieodłącznie związana ze szkołą. Przed Bruchnalskim postawiono zadanie nie tylko utworzenia szkoły, ale i namówienia lokalnych rzemieślników do przystąpienia do Spółki. Jego zasługi są w wykonaniu, przynajmniej częściowym, tychże zamierzeń. Niestety w historiografii Świątnik zwykło się wszystkie zasługi związane ze szkołą przypisywać Bruchnalskiemu, zapominając całkowicie o innych. O tym, że inaczej niż dziś, patrzono na to wówczas, świadczy ten cytat ze Związku Świątnickiego: Założona w r. 1888 Spółka ślusarska przez Wydział krajowy i szkołę ślusarską […]²⁰.
3. Bruchnalski był prezesem Spółki – FAŁSZ. Kazimierz Bruchnalski pełnił funkcję dyrektora technicznego spółki, ale nie był jej prezesem. Prowadził kasę i zajmował się sprawami administracyjnymi. Pierwszym prezesem był Stanisław Bodzoń (Zuberek).
4. Spółka konkurowała z kupcami – FAŁSZ. Spółka realizowała w dużej mierze wielkie rządowe i krajowe zamówienia, natomiast kupcy mieli „swoje” ściśle określone w cesarstwie regiony, gdzie handlowali i pojawienie się Spółki nie ograniczyło ich terytoriów. Jedynie lokalnie spółka i kupcy konkurowali o rzemieślników, aby pracowali dla nich. Ponieważ jednak liczba członków Spółki była na jednym poziomie przy dość znacznym wzroście liczby ślusarzy, miało to znaczenie głównie w okresie początkowym spółki.
5. Spółka była monopolistą – FAŁSZ. Liczba członków dochodziła do 150, podczas gdy w samych Świątnikach rzemieślników w latach 80. XIX wieku było ok. 700, a w 1910 roku już 1484 osób²¹. Rodzin kupieckich było zaledwie kilka, więc jakkolwiek by nie liczyć, nadal więcej rzemieślników pracowało dla kupców czy nawet na pojedynczego kupca niż dla Spółki.
6. Spółka zapewniała wysokie zyski członkom – FAŁSZ. A właściwie zdanie mocno na wyrost. Z dostępnych badań m.in. Kwaśniewicza wynika, że do 1914 roku Spółka wypłacała nieznacznie większe wynagrodzenie od kupców. Jednak kupcy bojąc się, żeby Spółka nie przejęła pracujących dla nich rzemieślników, również podnieśli dla nich wynagrodzenia i starali się wyrównać do poziomu Spółki. Spółka stanowiła istotne źródło dostaw materiału i również na tym polu kupcy musieli zmienić swoje podejście i inaczej wyceniać surowce. Uzyskanie większych zarobków nie było możliwe wobec panującego kryzysu ekonomicznego w cesarstwie związanego z problemami przemysłu metalowego.
7. Spółka doskonale prosperowała – FAŁSZ. Najczęściej w publikacjach podawane są tylko zyski Spółki, które owszem nie były małe, ale w ogóle nie wspomina się, że Spółka cały czas była zadłużona na preferencyjnym rządowym kredycie. Zadłużenie w 1909 roku wynosiło już ponad 20 tys. złr, a otrzymała kredyt na kolejne 10 tys. złr. Co prawda sporą sumę stanowił wyprodukowany towar, ale żeby utrzymać płynność przedsiębiorstwa potrzebne były kredyty. Może trochę dziwić, że choć Spółka zwolniona była od podatków i dostawała co chwile duże zastrzyki gotówki w postaci pozyczek, to nie była w stanie wypracować większych zysków.

Tajna Organizacja Młodzieży (1901-1914). Pomimo panujących względnych swobód narodowościowych w Galicji państwowa szkoła ślusarska nie mogła jawnie wspierać ruchy patriotyczne. Młodzież postanowiła sama wziąć sprawy w swoje ręce i zawiązała tajną organizację. Pierwsze zebranie uczniów odbyło się 1 listopada 1901 roku w domu ojca jednego z uczniów Wojciecha Kotarby, który był także wójtem świątnickim. Ułożono program działalności stowarzyszenia, w którym zobowiązano się do cotygodniowego spotkania, na którym planowano dokształcać się w historii Polski, śledzić bieżące wydarzenia społeczne i polityczne poprzez czytanie prasy polskiej takich jak Polak Wojciecha Korfantego, Tekę, czy Przegląd Wszechpolski Romana Dmowskiego. Dyskutowano także o wybranych zagadnieniach naukowych. Prowadzono kasę na ewentualne potrzeby niesienia pomocy członkom stowarzyszenia. Wybrano na naczelnika Jana Jaworskiego, a tzw. Wydział tworzył naczelnik z trzema innymi uczniami: Janem Stecem, Stanisławem Kozłowskim i Chudibą. Każdy z członków składał przysięgę przed naczelnikiem, a w sumie złożyło ją jeszcze 19 członków. Stowarzyszenie podzieliło się na 3 „kółka”, a na czele każdego stał „starszy kółka”. Założono także własną bibliotekę, której początek dał Stanisław Kotarba pseud. „Osti Eri”

W roku 1902 zmieniono program stowarzyszenia i nazwę na „Koło Samokształcenia im. Tadeusza Kościuszki”. W programie spotkań pojawiły się opowiadania historyczne (głównie z okresu zaborów m.in. powstań narodowych) i referaty z czasopism oraz wspólne ich omawianie. Nawiązano również kontakt z delegatami z Krakowa (byli to uczniowie szkoły realnej lub studenci) W roku szkolnym 1902/03 wybrano naczelnikiem Steca. Usunięto część nieaktywnych członków. Na 3 Maja zamówiono mszę o 6 rano u katechety szkolnego ze składek towarzystwa. W roku 1903/04 naczelnikiem był Władysław Górecki, a liczba członków wynosiła 14. Zaczęto prenumerować wychodzące we Lwowie czasopismo Ojczyzna. Pomimo braku kontaktu z delegatem z Krakowa w roku szkolnym 1904/05 po przewodnictwem Tatara udało się utrzymać organizację liczącą 12 członków. W roku 1905/06 doszło do częściowej dekonspiracji towarzystwa, gdy jeden z uczniów szkoły dowiedział się o tej organizacji i zaczął się tą informacją dzielić z innymi. Udało się na szczęście powstrzymać dalsze rozpowszechnienie tej informacji. Wprowadzono do porządku spotkań czytanie literatury polskiej, jednak 9 członków zaniechała z tego powodu dalszego uczestnictwa w organizacji. Dzięki współpracy z o. Honoratem Jedlińskim OFM, który zastępował chorego proboszcza ks. Karpińskiego, 17 lipca 1906 roku odbyła się śpiewana msza za dusze poległych Polaków wraz z występem chóru.

W roku 1906/07 doszło do reformy „Koła” dzięki współpracy nowego naczelnika Franciszka Rutkowskiego (po I wojnie był nauczycielem zawodu w szkole ślusarskiej) ze słuchaczem prawa na UJ Janem Dębskim (późniejszy doktor prawa, zamordowany w Auschwitz). Dyrektor Bily po raz pierwszy zezwolił na uczczenie święta narodowego 3 Maja z uroczystą mszą odprawioną przez nowego proboszcza ks. Migdałka. Dotychczas bowiem władze szkolne w osobie czeskiego dyrektora nie były przychylne manifestowaniu polskością przez uczniów i przy okazji pamiętnych rocznic z historii Polski zabraniano noszenia biało-czerwonych kokardek, śpiewania patriotycznych pieśni na grobach powstańców czy urządzania wspólnych wieczorków ze świątnickimi gimnazjalistami. W roku 1907/08 naczelnikiem został Marian Juraś.

Nieznane są dalsze losy organizacji, a powyższe informacje pochodzą z zapisków Stanisława Kotarby, który w 1907 roku wstąpił do Seminarium Duchownego w Krakowie. Swoje zapiski sporządził w Krakowie, 20 lipca 1921 roku.

1Sprawozdanie Wydziału krajowego z czynności w zakresie przemysłu krajowego, alegat 52 do IV sesji Sejmu Krajowego V kadencji 1886/1887.

2Centnar, inaczej cetnar polski – jednostka wagi wynosząca wg norm lwowskich 128 funtów = 51,84 kg.

3Odezwa z 8 marca 1887. C. k. Prezydyum Namiestnictwa we Lwowie L. 2.277/pr., Alegat 3 do sprawozdania Komisji przemysłowej z 22 października 1887 roku (LW kr. 57.263/87)

4Tamże

5Sprawozdanie z czynności Komisji krajowej dla spraw przemysłu domowego i rękodzielniczego za czas od Października 1886. do Listopada 1887 r. Alegat 1 do sprawozdania Wydziału Krajowego L. 57.263/1887

6Sprawozdanie z czynności Komisji krajowej dla spraw przemysłowych za czas od początku marca do końca sierpnia 1888.

7Tamże.

8Statut i regulamin oraz instrukcya o używaniu przyrządów warstatowych c. k. Zawodowej Szkoły Ślusarskiej w Świątnikach, Kraków 1894. s.1

9Protokoll über die XXIX Sitzung der Cenetral-Kommission für Angelegenheiten des gewerbl. Unterrichtes vom 10 Dezember 1890. Centralblatt Bd. X s. 57.

9aGazeta lwowska, 20 lipca 1888, Nr 165 Rok 78.

10Sprawozdanie z Komisji Krajowej dla spraw przemysłowych za czas od sierpnia 1888 do sierpnia 1889, Alegata do sprawozdań stenograficznych Sejmu krajowego za rok 1889.

11K. Bruchnalski, Drugie sprawozdanie zawodowej szkoły ślusarskiej w Świątnikach, Kraków 1891, s.10-12.

12F. Batko, Pisma z historii Świątnik Górnych i okolic, UMiG Świątniki Górne 2008, s. 72.

1342. posiedzenie, I. sesyi VIII. peryodu Sejmu galicyjskiego z dnia 26. października 1903.

14Tamże.

15Związek Świątnicki, marzec 1912 roku.

16Sprawozdanie z 25. posiedzenie 2. sesyi V. peryodu Sejmu galicyjskiego z dnia 23. października 1884 oraz 3. posiedzenie 22. posiedzenie 3. sesyi V. peryodu Sejmu galicyjskiego z dnia 15 stycznia 1886

17Marcin Mikuła, Ludzie i wydarzenia

18Związek Świątnicki, nr 3/1912, s.18

19W. Kwaśniewicz, Wiejska społeczność rzemieślnicza, s. 43.

20Związek Świątnicki, nr 2/1911, s.6

21Dane ze spisu ludności wykonanego 31 grudnia 1910 roku, na podstawie „Związek Świątnicki” nr 1/1911

Reklama

Kłódki świątnickie

Opracował Jerzy Czerwiński.

W tym artykule chciałbym przedstawić rodzaje kłódek, jakie wytwarzano w Świątnikach od wieku XVIII do II wojny światowej. Bliżej zajmę się ich klasyfikacją, gdyż według mojego rozeznania, w różnych dotychczasowych publikacjach pojawiały się problemy i wynikające z nich pomyłki w prawidłowym zidentyfikowaniu danej kłódki. Przedstawię również jak wyglądał proces wytwarzania najbardziej popularnych rodzajów kłódek oraz jakie wykorzystywano do tego narzędzia.

Świątniczanie, żeby poznać zasadę działania i składania kłódek, korzystali z aktualnych wyrobów dostępnych na rynku – na początku z kłódek średniowiecznych, potem z kłódek austriackich, pruskich, a nawet amerykańskich, rozbierali je na poszczególne elementy, a następnie kopiowali działanie mechanizmu i składali z powrotem. Z czasem wykwalifikowani majstrowie zaczęli wprowadzać własne rozwiązania, zmieniać kształty i wymiary

Klasyfikacja. Kłódkarstwo, jako nauka, nie doczekało się spójnej terminologii i klasyfikacji. Nazewnictwo kłódek odnosi się najczęściej do kształtu kłódki, jej miejsca produkcji lub sposobu działania. Katedra krakowska zamawiała u miejscowych krakowskich ślusarzy np. kłódkę kręczoną w 1659 czy kłódkę gdańską w 1743 r. Znane były też kłódki salomonowe. Mylnie jednak w literaturze pojawiła się kłódka ingrichtowa – ingrycht występował nie w kłódkach, lecz w zamkach i oznaczał przegródkę mechanizmu przechodzącą przez blat (brodę) klucza[1].

Uwaga. W nawiasach podaję alternatywne nazwy kłódek nazywane tak w Świątnikach oraz nazwy niemieckie. W podpisach zdjęć podaje zidentyfikowanego producenta kłódki oraz numer katalogowy występujący w cennikach. W cudzysłowie może pojawić się nazwa własna kłódki.

Kłódki świątnickie dzielimy na:

1)      trójkątne albo trojaste – najstarsze kłódki trójkątnego kształtu produkowane w Świątnikach w wieku XVIII, a wzorowane na takich kłódkach znanych już w średniowieczu. Egzemplarz takiej kłódki znajdował się kiedyś w posiadaniu Izby Regionalnej prowadzonej przez Marcina Mikułę. Do dziś widnieje wpis w inwentarzu: Kłódka kuta z kluczem z XVII wieku (trójkątna)[2]. Herb Miasta i Gminy Świątniki Górne przedstawia właśnie taką kłódkę. Pytanie, co się stało z tą kłódką, pozostawiam tylko do własnego przemyślenia…

2)      rurowe (lufki, kłódki czciaste) – proste kłódki (albo raczej mechanizmy zamykające) przeznaczone dla gospodarstwa rolnego. Wykonywano je w różnych wymiarach – zarówno długie służące do oporządzenia końskiego jak i małe do psich obroży (tzw. pieski). Produkowano je od XVIII wieku do II wojny światowej, w tym, że w XX wieku kłódki te raczej wykonywali już rzemieślnicy spoza Świątnik, a firmy świątnickie skupywały je, aby poszerzyć swój asortyment handlowy.

Rys. 2 K. rurowa – M. Czerwiński i Ska Nr 120

Rys. 3 K. rurowa po rozłożeniu

3)      walcowe (niem. Radschlösser) – kłódki produkowane od początku wieku XIX do 1939 roku. Często nazywano je także kłódkami gospodarskimi, gdyż były głównie skierowane do odbiorcy wiejskiego, który potrzebował kłódkę prostą, a solidną. Nazwa odnosi się do kształtu rygla, który obracał się na nicie. Kłódki walcowe można łatwo rozpoznać po formie blatu (brody) klucza, który był gięty w różnych kierunkach, co stanowiło zabezpieczenie przed próbą otwarcia kłódki bez klucza. Rozróżniamy następujące rodzaje kłódek walcowych:

a)      proste (zwyczajne) – najpopularniejsze kłódki walcowe. Charakteryzowały się tzw. uszami, które mogły być ostre lub zaokrąglone. U Kwaśniewicza można przeczytać o kłódkach prostych z kulasami, czyli z pewną formą przytrzymki, jako dodatkowym zabezpieczeniem przed próbą otworzenia kłódki wytrychem. W Muzeum Ślusarstwa znajduje się kilka egzemplarzy takich kłódek, w tym także kłódki o kutych połówkach.

Rys. 4 K. walcowa prosta z okrągłymi uszami – Spółka Ślusarska Nr1	Rys. 5 K. walcowa prosta z ostrymi uszami – Spółka Ślusarska Nr3	Rys. 6 K. walcowa prosta – Spółka Ślusarska Nr18
Rys. 7 K. walcowa prosta – M. Czerwiński i Ska Nr102	Rys. 8 K. walcowa prosta z guzikami z roku 1863	Rys. 9 K. walcowa prosta – Spółka Ślusarska Nr18c

b)      sztajerskie (steyerskie) – kłódki o charakterystycznym kształcie bez uszów. Nazwa prawdopodobnie wywodzi się od nazwy surowca, z jakiego była początkowa robiona (chodzi o tzw. żelazo sztajerskie, które pochodziło ze Styrii w Austrii). Brak znanych zachowanych egzemplarzy.

Rys. 10 K. sztajerska – Mazur Nr 8

c)       półkluczowe (z półkluczem) – kłódki z kluczami posiadającymi specjalne nacięcia, których blaty wchodzą do połowy serca. Kłódka najprawdopodobniej jest ewolucją kłódki sztajerskiej. U Kwaśniewicza pojawia się też nazwa półblot, zapewne chodzi półblat, co by sugerowało, że jest to wcześniejsza nazwa kłódek półkluczowych. W Muzeum Ślusarstwa znajduje się jedna taka kłódka.

Rys. 11 K. półkluczowa – Spółka Ślusarska Nr 9

Rys. 12 K. półkluczowa – M. Czerwiński i Ska Nr 112

Rys. 13 K. półkluczowa – M. Czerwiński i Ska Nr 112

d)      dwusercowe (dwóchsercowe) – charakterystyczne kłódki o blacie klucza zawiniętego na kształt cyfry 8 (stąd też pochodzi nazwa mówiąca, że kłódka ma podwójne serce, czyli otwór na klucz), rozwinięcie kłódki prostej. Nie zachował się żaden egzemplarz takiej kłódki, więc działanie tej kłódki pozostaje w sferze hipotez. Być może kłódka ta była otwierana poprzez obrót klucza wokół każdego serca.

Rys. 14 K. dwusercowa – Spółka Ślusarska Nr 19

e)      dwuwalcowe (dwóchwalcowe) – nazwa kłódki sugeruje, że posiadały w mechanizmie podwójny obrotowy rygiel, aczkolwiek nie wiemy, czy poza tym elementem te kłódki się wyróżniały także kształtem, gdyż z zachowanej dość sporej ilości cenników z XIX i XX wieku nie ma już takich kłódek. Brak znanych zachowanych egzemplarzy. Jeśli przyjąć moją hipotezę dotyczącą kłódek dwusercowych, być może chodzi o ten sam rodzaj kłódki ukryty pod inną nazwą.

f)       rajzetaszki (niem. Reisetaschenschlösser) – małe kłódki mosiężne w systemie walcowym używane do zamykania podręcznych bagaży podróżnych, a także psich obroży. Wykonywane były przez Spółkę Ślusarską.

Rys. 15 K. rajzetaszka – Spółka Ślusarska Nr 17

4)      ryglowe (niem. Riegelschlösser) w Świątnikach nazywane jako wertheimowskie lub wertańskie, gdyż jak głosi tradycja, w latach 70. XIX trzech majstrów obywających praktykę w wiedeńskich zakładach Wertheima przywiozło plany (lub skradło) konstrukcji rejestru takiej kłódki. Charakterystyczną cechą kłódek wertheimowskich były tzw. cuhalty (drabinki lub przytrzymki). Klucz podnosił cuhalt, który przepuszczał lub zatrzymywał sztyft przynitowany do rygla. Cuhaltów w kłódkach było od 2 do 5. Co ciekawe, jak wspomina Bruchnalski, świątniczanie z początku stosowali mechanizmy ryglowe, ale bez cuhaltów. Stąd w terminologii kłódkarskiej pojawiały się kłódki wertheimowskie i kłódki wertheimowskie z cuhaltami. Ze względu na kształt (formę) można rozróżnić:

a)      kopaczki – najpopularniejszy kształt kłódki rodem z zakładów Wertheima, produkowane seryjnie do II wojny światowej. Z roku 1948 pochodzi kłódka wystawowa zrobiona przez S. Sargę, będąca największa kłódka tego typu. Występowały w wersji z cuhaltami i bez. Istniały również wersje przeznaczone dla kolei o wzmocnionej konstrukcji. Produkowane także po roku 1945.

Rys. 16 K. kopaczka – Spółka Ślusarska Nr 4	Rys. 17 K. kopaczka bez cuhaltów – M. Czerwiński i Ska Nr 105	Rys. 18 K. kopaczka z cuhaltami „AS”
Rys. 19 K. kopaczka z cuhaltami – model Superior-Wertheim ze znakiem ochronnym M. Czerwiński i Ska Nr 106P	Rys. 20 K. kopaczka z cuhaltami – Mazur Nr 44 „Rodak I”	Rys. 21 K. kopaczka wystawowa z 1948 r. – wyk. S. Sarga

b)      tabakierki – masywne okrągłe kłódki ze stosunkowo krótkim sachlem i z dużą ilością nitów. Produkowane także po II wojnie w Spółdzielni Przyszłość.

Rys. 22 Tabakierki prod. Spółki Ślusarskiej Nr 7 i 8

Rys. 23 Tabakierka firmy Mazur Nr 5 „Tabak”

c)       francuskie (a la Wertheim) – termin ten dotyczy właściwie jednego rodzaju kłódek, produkowanych od XIX w do II wojny światowej o charakterystycznym okrągłym korpusie i obrotowej zasłonce. Posiadały 3 do 4 cuhaltów. Nazywano je także kłódkami czynszowymi.

Rys. 24 K. francuska Spółki Ślusarskiej Nr 11

Rys. 25 K. formy francuskiej – M. Czerwiński i Ska Nr 107

d)      specjalne – kłódki o specjalnym przeznaczeniu o wzmocnionych, ukrytych nitach, wytrzymałej stali korpusu oraz hartowanym sachlu. Przeznaczone dla kolei, wojska i różnych innych instytucji państwowych, gdzie konieczna była solidność, wytrzymałość i bezpieczeństwo. Posiadły one najczęściej unikatowy kształt. Specjalizowała się w takich produktach firma Mazur tworząc serie o nazwie „Pancer”. Do tej kategorii zaliczam także tzw. kłódki wawelskie.

Rys. 26 K. pancerna firmy Mazur Nr 110 „Pancer”

Rys. 27 K. wawelska firmy Mazur

e)      tłoczone (prasowane) – ostatni etap technologiczny w produkcji kłódek wertheimowskich, który się pojawił w okresie międzywojennym. Kłódki te nie posiadały obwódki, lecz przy użyciu prasy tłoczono już odpowiedni kształt połówek. Najbardziej popularna była kłódka z firmy M. Czerwiński i Ska o numerze katalogowym 450, której produkcje kontynuowała Sp-nia Przyszłość pod nazwą Alfa oraz sztandarowe kłódki firmy Mazur o nazwie „Mazur”. Tuż przed II wojną światową zaczęły pojawiać się także wersje tych samych kłódek z płaskimi kluczami.

Rys. 28 K. tłoczona firmy Mazur Nr 140 „Lech”	Rys. 29 K. tłoczona firmy Mazur Nr 120 „Mazur”
Rys. 30 K. tłoczona firmy M. Czerwiński i Ska Nr 450	Rys. 31 K. tłoczona firmy Mazur Nr 325 „Arma”

5)      fortelowe (sekretne) lub sztuczne (niem. Vexirschlösser) – kłódki, których mechanizm otwiera się po wykonaniu odpowiednich mechanicznych czynności. Pojawia się do tych kłódek przymiotnik automatyczny oznaczający sprężynowe otwarcie kłódki po wykonaniu „sekretu”.

a)      zegarkowe (niem. Vexir-Uhrschlösser) – posiadają tarcze zegara ze wskazówkami, a mechanizm otwiera właściwie ustawiona godzina bez użycia klucza. Kłódki o charakterze dekoracyjnym. Brak znanych zachowanych egzemplarzy.

Rys. 32 K. zegarkowa Spółki Ślusarskiej Nr 15

b)      literowe – otwarcie mechanizmu dokonywane jest poprzez właściwie ułożone słowo bez użycia klucza lub w połączeniu z prostym mechanizmem z kluczem. Kłódki o charakterze dekoracyjnym.

Rys. 33 K. literowa z 1923 r.

c)       dzwonkowe (niem. Glocken-Vexir) – kłódki o konstrukcji ryglowej francuskiej, z tym jednak szczegółem, że serce zasłonięte jest mosiężną zasłoną, której odsłonięcie następuje poprzez naciśnięcie żelaznego elementu konstrukcji na krawędzi kłódki. Produkowane przez większość XX-wiecznych firm w Świątnikach. Brak znanych zachowanych egzemplarzy.

Rys. 34 K. dzwonkowa M. Czerwiński i Ska Nr 108

Rys. 35 K. dzwonkowa Spółki Ślusarskiej Nr 13

d)      rokowe – kłódki o zasadzie działania podobnej do dzwonkowych – aby otworzyć mosiężną płytę blokującą dostęp do serca kłódki, należało najpierw końcem klucza nacisnąć odpowiednią cyfrę w wybitej na kłódce liczbie (roku). Brak znanych zachowanych egzemplarzy.

Rys. 36 K. rokowa Spółki Ślusarskiej Nr 14

e)      listwowe – dosyć ciekawa rodzaj kłódek produkowanych min. przez firmę Mazur, której konstrukcja wygląda podobnie jak zwykła kłódka walcowa (sztajerska), z tym jednak „sekretem”, że po przekręceniu klucza sachel się nie otworzy dopóki nie naciśnie się spodniej listwy „górą na prawo”. Brak znanych zachowanych egzemplarzy.

Rys. 37 K. listowa firmy Mazur Nr 7

f)       filarkowe (bramkowe lub drzwiczkowe) – najbardziej wymyślne kłódki posiadające dodatkowo mechanizm z kluczem, jednakże dostęp do serca blokują drzwiczki, których otwarcie możliwe jest po wykonaniu odpowiedniego szeregu czynności mechanicznych polegających na przesuwaniu i naciskaniu odpowiednich elementów dekoracyjnych. Mogły być też kombinacje z innymi rodzajami kłódek fortelowych (np. drzwiczki otwierane przez właściwe ułożenie hasła i naciśnięcie odpowiedniego elementu). Wykonywano takie kłódki seryjnie (z prostymi kombinacjami) oraz okazjonalnie, co było pokazem niezwykłego kunsztu ślusarskiego. Najczęściej stosowano mechanizmy z kłódek walcowych. W posiadaniu rodziny Czerwińskich znajduje się bliźniaczy egzemplarz ozdobnej kłódki filarkowej, która została podarowana w 1929 roku prezydentowi Mościckiemu w Krakowie przez jej autora, Jan Kotarbę (Żurowskiego).

Rys. 38 K. filarkowa Spółki Ślusarskiej Nr 10	Rys. 39 K. filarkowa M. Czerwiński i Ska Nr 113	Rys. 40 K. filarkowa – Mazur Nr 6
Rys. 41 K. filarkowa wyk. przez Jana Kotarbę (Żurowskiego) w 1929 r.	Rys. 42 K. łącząca w sobie elementy k. filarkowej i literowej, wyk. przez L. Cholewę w 1918 roku	Rys. 43 K. filarkowa okolicznościowa

g)      zębate – dość niezwykły rodzaj będący wariantem kłódek filarkowych zdecydowanie jednak przeznaczonych do specjalnego użytku, jakich np. było ochrona niezwykle cennych miejsc. Zasada działania wymagała takiego samego postępowania, jak przy skompilowanych kłódkach filarkowych w tym, że w trakcie wykonywania tych czynności wysuwały się ostre żelazne zęby, których zadanie było okaleczenie i unieruchomienie ręki niewtajemniczonej osoby. Osoba zaznajomiona z kłódką po prostu wiedziała, kiedy należy cofnąć rękę. Kłódki takie były produkowane na zamówienie już w XVIII w (min. zamówił taką kłódkę proboszcz mogilański) i XIX w. Muzeum Ślusarstwa zakupiło niedawno egzemplarz takiej XIX-wiecznej kłódki w doskonałym stanie. Izba Regionalna posiadała niegdyś też taką kłódkę z XVIII w.

Rys. 45 K. zębata z XIX w

6)      automatyczne – następna generacja kłódek, następująca po kłódkach ryglowych. Spółka Ślusarska produkowała takie wzorem z kłódek austriackich jeszcze przed I wojną światową, ale prawdziwą popularność zyskały w okresie międzywojennym. Pośrednim produktem były kłódki ryglowe tłoczone. Kłódki automatyczne były wytłaczane na prasie bez obwódek, jednakże zastosowano w nich całkiem inny mechanizm również posiadający zastawki (cuhalty). Pozwoliło to na zastosowanie kluczy płaskich, a kłódki mogły być otwierane na pół obrotu klucza. Sachel po otwarciu odskakiwał automatycznie na sprężynie, a zamknięcie następowało przez zatrzask. Technologia kontynuowana po wojnie w Sp-ni „Przyszłość”

Rys. 46 K. automatyczna z początku XX w Spółka Ślusarska Nr 8½	Rys. 47 K. automatyczna „Wotan” – Mazur Nr 275	Rys. 48 K. automatyczna „Kotwica” z cuhaltami stosowana do kajdanków – Mazur Nr 90
Rys. 49 K. automatyczna M. Czerwiński i Ska Nr 1430	Rys. 50 K. automatyczna M. Czerwiński i Ska Nr 114	Rys. 51 K. automatyczna –Mazur Nr 17

System Chubb. W literaturze dotyczącej kłódkarstwa świątnickiego oraz w prasie przełomu XIX i XX wieku pojawia się informacja, że w Świątnikach wytwarzano kłódki systemu Chubb. Nazwa pochodzi od angielskiej firmy Chubb Locks założonej w 1804 roku i istniejącej do dnia dzisiejszego. Firma ta znana jest przede wszystkim ze swoich patentów dotyczących ochrony i bezpieczeństwa. Zamki i kłódki tej firmy posiadały liczne i nowatorskie zabezpieczenia uniemożliwiające otworzenie ich przy użyciu wytrycha. Tylko Spółka ślusarska stosowała nazwę tego systemu w swoich kłódkach ryglowych kopaczkach oraz zamkach drzwiowych, a poza tym przyjęła się polska nazwa jako kłódki bezpieczeństwa.

Historia produkcji. Zastosowana powyżej numeracja przy klasyfikacji rodzajów konstrukcyjnych kłódek odpowiada generalnie kolejności chronologicznej produkcji tych rodzajów w Świątnikach Górnych.

Na początku ślusarze świątniccy w XVIII w wykonywali kłódki trójkątne na wzór kłódek znanych już w średniowieczu. W tym samym okresie zaczęli wykonywać także kłódki rurowe. Wraz z wiekiem XIX do Świątnik trafiły wzory kłódek walcowych. Produkcja tych kłódek trwała do II wojny światowej, aczkolwiek w pierwszej połowie XX wieku dominowały już kłódki ryglowe, czyli wertheimowskie. Produkcję ich rozpoczęto gdzieś w latach 70. XIX w. Tradycja lokalna utrzymuje, że trzech majstrów odbywających praktykę w Wiedniu przywiozło te nowoczesne rozwiązania i dostosowało je do tutejszej technologii.[3] Ponieważ mniej więcej w tym samym czasie pojawiła się dopiero pierwsza prasa ręczna (sztanca)[4], należy założyć, że korpusy pierwszych kłódek ryglowych pochodziły wciąż z wykuwanych na miejscu blach. W XIX w zaczęto wykonywać także kłódki fortelowe, głównie jako wyroby dekoracyjne i będące świadectwem kunsztu ślusarskiego.

Wraz z pojawieniem się sztanc, zaczęły zanikać kuźnie w Świątnikach i na ich miejscach kupcy instalowali sztancowanie. Sztanca dała możliwość precyzyjnego wykonywania elementów składowych kłódki, co pozwoliło poprawić jakość wykonywanych produktów oraz rozszerzyć asortyment o kłódki małych rozmiarów, praktycznie niewykonywane ze względu na wcześniejsze trudności wykucia ręcznie blachy zarówno cienkiej jak i odpowiednio wytrzymałej. Duży wkład w rozpowszechnienie sztanc miała Szkoła Ślusarska, która poza tym, że sama je posiadała i udostępniała swym członkom, to jeszcze sprowadzała z Krakowa odlane korpusy pras, a pozostałe elementy wykonywano na miejscu i złożone prasy sprzedawano na miejscu. Znany jest również fakt wykonania sztancy przez jednego z przedstawicieli rodziny Urbanów, jednak takie wykonanie nie zapewniało takiej precyzji, jak przy prasach sprowadzanych z Wiednia, czy też montowanych w Szkole Ślusarskiej.

Okres międzywojenny oznaczał zmianę dotychczasowych odbiorców, ale niewielką zmianę asortymentu produkowanych kłódek. Znikł natomiast problem z konkurencją wobec zagranicznych producentów z zachodu, gdyż rząd Polski skutecznie blokował napływ zagranicznego (głównie niemieckiego) przemysłu, dając szanse na rozwinięcie się polskich przedsiębiorstw. W Świątnikach obok funkcjonującej Spółki Ślusarskiej, pojawiły się trzy prężnie rozwijające się przedsiębiorstwa – firma Mieczysław Czerwiński i Ska zwana „Haszpieniem”, spółka braci Ludwika i Stanisława Kwintowskich zwana jako „Mazur” oraz spółka Bodzoń i Słomka zwana jaka „Polonez”. Oprócz produktów kłódkarskich, firmy te oferowały także zamki, a firma Mazur posiadająca własną kuźnie wykonywała także różne elementy kute – od łóżek żelaznych i okuć po wojskowe oporządzenie kawaleryjskie.

Nowa technologia umożliwiła produkcję kłódek tłoczonych (prasowanych), początkowo w systemie wertheimowskim, później także już wersje lżejsze z płaskimi kluczami.

Po wojnie władze PRL uniemożliwiły dalsze funkcjonowanie zarówno Spółki Ślusarskiej, jak i prywatnych spółek. Rzemieślnicy zostali zrzeszeni początkowo w dwóch, a później po połączeniu, w jednej spółdzielni. Produkowane masowo kłódki w Spółdzielni „Przyszłość”, poza pierwszymi modelami, które były kontynuacją kłódek przedwojennych, w większości utraciły cechy solidnych i bezpiecznych kłódek świątnickich.

Starzy kłódkarze jeszcze przez pewien okres czasu nadal wykonywali swoje produkty w domowych warsztatach. Przykładowo Jan Sarga w swoim warsztacie w Rzeszotarach produkował seryjnie kłódki filarkowe na wzór kłódki z ryc. 43.

Rys. 57 Lata 50. XX wieku – produkcja kłódek, Jan Sarga (w głębi), Rzeszotary.

Rys. 58 Powojenna kłódka filarkowa

Surowce. Do lat 70. XIX zarówno blachę jak i drut wytwarzano we własnym zakresie. Kupcy sprowadzali z Kuźnic koło Zakopanego oraz z Węgierskiej Górki bryły żelaza (tzw. lupy żelaza fryszerskiego), które przetapiano, aby pozbyć się zanieczyszczeń (żużel), a następnie przekuwano na blachę. Począwszy od lat 50. istniała też możliwość zaopatrzenia się w surowiec w Krakowie.

W momencie, gdy rzemieślnicy zaczynali używać pras ręcznych, zaczęto sprowadzać gotową blachę stalowa w postaci arkuszy, blachy taśmowej (tzw. bednarki) i drutu. Sprowadzano blachę najpierw z Trzyńca na Śląsku Cieszyńskim, potem z Krakowa i Podgórza. Transport konny, pod koniec XIX w wynosił 400 ton rocznie, a w późniejszych latach jeszcze się zwiększył.

Proces produkcji kłódek:

1. Rozkuwanie żelaza na blachę. Wykonywano „na oko”, przez co trudno było zachować jednolitą grubość blachy. Jedna osoba obsługiwała miech, a druga wielkim młotem uderzała tak długo, aż nie osiągnęła odpowiedniej grubości. Jednego dnia uzyskiwało się materiału na 12-18 kłódek. Od lat 70. XIX wieku ten etap produkcji zniknął, gdyż zaczęto sprowadzać gotowe blachy.
2. Wykuwanie kabłąków (sachli) i nitów rogatych w kuźni, a następnie w imadle (śrubstaku) piłowano, aby uzyskać odpowiedni kształt i wymiar. Sachle do kłódek małych rozmiarów nie wykuwano, ale wyklepywano na kowadełku zwanym babką. Następnie przy użyciu przebijaka stalowego zwanego sztuczką wybijano w pysku sachla otwór, przez który miał przechodzić rygiel. Kabłąki czyszczono umieszczając w specjalnym worku, którym rytmicznie potrząsano.
3. Wykonanie połówek i obwódki: do płata blachy przykładano miarę (żelazny szablon) kształtu kłódki, obrysowywano go kiernerem z zaznaczeniem także miejsc na nity, następnie druślakiem wykonywano szereg otworów wzdłuż narysowanych linii, a później myślem (dłutem do metalu) wycinano cały kształt. Pilnikiem obrykiwano nierówności. W latach 70. XIX wieku wykonywanie tych czynności zostały zastąpione przez prasę ręczną (sztancę). Wymagała ona jedynie odpowiedniego przygotowanego wykrojnika. Efektywność sztancy wynosiła kilkaset wybijanych połówek na godzinę.
4. Wykonanie kluczy i mechanizmu zapadkowego (rejestru) dostosowanego do wzoru klucza. Pierwsze klucze wykonywano w ten sposób, że z jednego kawałka blachy wycinano stojak, czyli rurkę klucza i jego ząb, a z drugiego kawałka rękojeść, czyli rydkę. W kłódkach walcowych ząb klucza był odpowiednio wyginany tworząc piętkę, dopiero w kłódkach ryglowych wzór zęba wycinany był przy użyciu bukfela. Następnie stojak był lutowany do rydki mosiądzem lub boraksem z gliną. W okresie międzywojennym klucze były kutolane, czyli odlewane z materiału otrzymanego w procesie długotrwałego wyżarzania. Cuhalty były żelazne lub mosiężne.
5. Składanie poszczególnych elementów kłódki – rozwiercanie w odpowiednich miejscach połówek drylem z rozwiertką otworów, umieszczenie mechanizmu i nitowanie na zimno. W niektórych rodzajach kłódek w ramach podniesionego bezpieczeństwa nity spiłowywano i ukrywano, a dzięki odpowiedniemu kształtowi otworów na nity, nawet po ścięciu główki nita połączenie dalej trzymało.
6. Wykonaną kłódkę piłowano i czyszczono na połysk lipką z haszpieniem. Zamiast czyszczenia wykonywano też zabieg przypalania w ogniu kłódki maczanej w oleju. W efekcie kłódki zyskiwały czarny połysk.

Procedura polegająca na ręcznym wytwarzaniu kłódki od brył żelaza po gotowy produkt pozwalała na wykonanie przez majstra (i jego rodzinę) 2-3 kłódek tygodniowo. Dla dużych kłódek o skompilowanym mechanizmie czas produkcji wynosił nawet do 2 tygodni. Trzeba jeszcze dodać, że na czas pracy miał niestety także wpływ styl życia świątnickich majstrów niestroniący od częstego spożywania alkoholu.

Niektóre modele kłódek, zwłaszcza wertheimowskie z cuhaltami, wykonywane były w tzw. garniturach (opakowaniach) po 6 lub 12 sztuk, co oznaczało, że każda kłódka w garniturze miała swój własny unikalny klucz, ale jednocześnie dla całego garnituru wykonywany był tzw. klucz generalny, który otwierał wszystkie kłódki z opakowania.

Terminologia kłódkarska. Kłódka składa się z trzech głównych elementów: z pudła (korpusu) kłódki, kabłąka i klucza. Poniżej przedstawiam listę podstawowych elementów kłódki oraz schematy oparte na kłódkach ryglowych. Niestety brak podobnych wizerunków dla kłódek walcowych, nie wspominając już o kłódkach fortelowych.

Elementy składowe pudła (korpusu) kłódki:

1. Połówka (tarcza) górna (wierzchnia) i dolna,
2. Obwódka
3. Podgardle – otwór, w który wchodzi pysk sachla
4. Uszy – okrągłe lub ostre
5. Nity rogate (unszwajsztyfty) łączące obwódkę z połówkami wykonane z żelaza gwoździstego
6. Szczyt (otwór na klucz w połówce górnej)
7. Serce – nit okrągły wchodzący w rurkę klucza
8. Mechanizm, a w nim min:

            8.1. Rygiel (w k. walcowych walec obracający się na nicie podwalcu)

            8.2. Rejestr, czyli zastawka posiadająca wyrznięcia odpowiadające wzorowi klucza

            8.3. Cuhalty, zuhalty, przytrzymki, drabinki

            8.4. Grządka (na niej oparty jest rygiel i umożliwia jego ruch prostolinijny)

            8.5. Sprężyna (kulas w k. walcowych)

Kabłąk zwany w Świątnikach jako sachel lub bigiel składa się z:

1. Ogonek – koniec sachla zawinięty w kluczkę z nitem, wokół którego obraca się sachel
2. Pysk – koniec sachla wchodzący w podgardle
3. Otwór na rygiel w części pyska sachla

Klucz:

1. Stojak, stojaczek – rurka klucza wraz z zębem, ale bez rydki, początkowo wykonane były z jednego kawałka odpowiednio wyciętej blachy zawiniętej tak, że powstawała jednocześnie rurka i ząb.
2. Ząb klucza, zwany jako blat, bart lub broda, który przy kłódkach walcowych posiadał piętkę (zagięcie w lewo lub w prawo)
3. Rydka, rajda – rękojeść klucza

Rys. 52 Schemat budowy k. ryglowej – tłoczonej (model M. Czerwiński i Ska Nr 450)

Rys. 53 Elementy składowe k. ryglowej specjalnej – model Pancer firmy Mazur.

Warsztat ślusarski i narzędzia. Do okresu międzywojennego podstawowym miejscem wykonywania kłódek był warsztat ślusarski. Zajmował on najczęściej część kuchni domu mieszkalnego rodziny kłódkarza. Mało kto mógł sobie pozwolić na warsztat prowadzony w oddzielnym pomieszczeniu i to dopiero w wielkim pożarze w 1889 roku, który znacząco wpłynął na sposób przestrzennego zagospodarowania wsi. W warsztacie pracowała cała rodzina rzemieślnika łącznie z dziećmi od lat 6 wzwyż. Przy takim modelu pracy najwięcej obowiązków spadało na kobietę, która oprócz zajęć związanych z zajmowaniem się dziećmi i wyżywieniem rodziny, to musiała wykonywać szereg prac w warsztacie, takich jak piłowanie kluczy, piłowanie kłódek, czy przygotowywanie koksu pod „kuźnicę”.

Oprócz domowego warsztatu, cześć produkcji odbywała się w kuźniach kupieckich, gdzie kuto blachy na połówki i obwódki oraz sachle. Istnieje hipoteza o funkcjonowaniu w tamtym okresie kuźni gromadzkiej, aczkolwiek brak jest materiałów pozwalających na jej zweryfikowanie zarówno co do wieku XVIII (brak takich informacji w Aktach sądowych kustosza), jak i wieku XIX. Gdy pojawili się lokalni kupcy, przejęli oni część kuźni świątnickich, pozostałe uległy likwidacji. Żeby przyspieszyć produkcję, kupcy wzięli na siebie najbardziej pracochłonne czynności związane z pracą w kuźni, rzemieślnicy natomiast zajmowali się wykonywaniem drobnych elementów mechanizmu kłódki oraz wykonywaniem sachli i kluczy. Kłódkarze dysponowali małymi paleniskami, które pozwalały na wykuwanie drobnych elementów.

Głównym elementem warsztatu był odpowiedni, solidny stół, do którego przykręcone było proste imadło zwane powszechnie śrubstakiem, gdyż składało się dwóch ramion (zwanych gębą przednią i tylną) spinanych wielką śrubą (wrzecionem). Na potrzeby produkcji kłódek obie gęby były od góry płaskie, co pełniło funkcje kowadełka, a jedna z nich posiadała na płaskiej części specjalne dwa rowki różnej długości (tzw. zyki) pozwalające na nabijanie nitów rogatych.

Rys. 54 Śrubstak świątnicki – ekspozycja w Muzeum Ślusarstwa

Sachle do małych kłódek były wyklepywane na małym kowadełku zwanym babką, posiadającym wyprofilowane zagłębienie. Z kowadeł używano także tzw. szparóg – wąskie i wysokie kowadło z dwoma długimi rogami.

Niektóre narzędzia stanowiły wielką wartość dla rzemieślników – były przekazywane z pokolenia na pokolenie i mogły stanowić zabezpieczenie kredytów i długów. Świadczy o tym wpis do Ksiąg sądowych kustosza katedry krakowskiej z 15 października 1739 roku. Po zmarłym Marcinie Kotarbie pozostały śrobstaków dwa miech jeden młot y co się więczy z Inkwizycyi pokarze[5] na zabezpieczenie wierzycieli, u których Kotarba zaciągnął za życia dług.

Rys. 55 Bukfel – ekspozycja w Muzeum Ślusarstwa

Nieodzownymi narzędziami warsztatu ślusarskiego były różnej wielkości i kształtu młotki i pilniki – grubo nasiekane, siatfele (mało nasiekane), piłki pobla (półokrągłe) oraz trzygraniaste. W ciągłym użyciu był bukfel, czyli specjalny rodzaj piłki do wyżynania wzoru klucza, druślak – narzędzie do wybijania dziurek w blasze, dryl – rodzaj drewnianego wiertła sznurkowego do rozwiercania otworów na nity przy pomocy nałożonej na dryl tzw. rozwiertki, jachemek – kawałek kwadratowej stali z dziurką używany jako podkładka przy wybijaniu przebijakiem (sztuczką) otworu w pysku sachla, przez który przechodzi rygiel, myśel czyli dłuto do metalu, rychtownik do zawijania sprężyny mechanizmu kłódki, zaginak do zaginania sachli k. ryglowych. Były też tzw. maszynki, czyli różne narzędzia pomocnicze – małe wybijaki, puklaczki do puklowania guzików kłódek, nagłowniki do formowania nitów.

Rys. 56 Dryl – ekspozycja w Muzeum Ślusarstwa

Chciałbym jeszcze dodać, że wbrew powszechnie panującemu poglądowi takie nazwy jak bukfel, siatfel czy śrubstak nie były nazwami powstałymi w Świątnikach, lecz powszechnie używanymi w środowisku ślusarzy głównie na terenie Galicji. Te i inny narzędzia można odnaleźć na przykład w Słowniku języka polskiego pod red. min. Jana Karłowicza, wydanego w Warszawie w latach 1898-1927.

Powstanie Spółki Ślusarskiej nie spowodowało zmian w dotychczasowym funkcjonowaniu warsztatu ślusarskiego, gdyż praca członków Spółki nadal polegała na indywidualnym montowaniu kłódek w domowych warsztatach. Sytuacja zaczęła się zmieniać po powstaniu pierwszych większych spółek w okresie międzywojennym. Spółki te organizowały prace we własnych halach produkcyjnych. Firma M. Czerwiński i Ska, powstała około 1922 roku, wprowadziła napęd mechaniczny napędzany silnikiem spalinowym do poruszania pras, a także mechaniczne wiertarki, nożyce do cięcia blach i piłowarki. Wprowadzono tam, a także w firmie Mazur, ośmiogodzinny system pracy. Jednakże praca w domowych warsztatach przetrwała do dzisiejszych czasów, a w latach 90. XX wieku wciąż w Świątnikach można było spotkać warsztaty umiejscowione w części kuchennej domu.

Wykorzystane materiały. Do opracowania klasyfikacji i schematów kłódek wykorzystałem katalogi i cenniki Spółki Ślusarskiej(ok. 1910), Stanisława Zaporowskiego (1892), firmy Mazur i M. Czerwiński i Ska z lat 20. i 30. XX wieku, zdjęcia tablic reklamach firmy Mazur (1950 r.) będących własnością Muzeum Ślusarstwa im. Marcina Mikuły w Świątnikach Górnych oraz katalogi firmy M. Czerwiński i Ska oraz Mazur stanowiące własność rodzinną.

W szczególności fotografie kłódek i rysunki stanowiące własność:

Muzeum Ślusarstwa: 2,4-9,11-17,21-24,28-29,31-32,34-36,38-40,42-43,45-51,53-56

Zbiory prywatne: 3,10,18-20,25-27,30,33,37,41,52

Arkadiusz Chlebda: 57 i 58

---

[1] J. Karłowicz, Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1900 r.

[2] Księga inwentarzowa nr 1 Izby Regionalnej, s. 5.

[3] W. Kwaśniewicz, Wiejska społeczność rzemieślnicza w procesie przemian. Studium socjologiczne wsi Świątniki Górne pow. krakowskiego 1850-1960, PAN 1970 r. s.29-30.

[4] Prawdopodobnie pierwszą osobą, która sprowadziła do Świątnik sztance był kupiec Błażej Dębski zwany Idzioskiem.

[5] Ai.Cz, s. 14