opracował Jerzy Czerwiński
Wielki Tydzień i Święta Wielkanocne to jeden z najważniejszych okresów nie tylko pod względem religijnym, ale także społecznym i kulturowym. Zapraszam ponownie to przeniesienia się do podkrakowskich Świątnik z początku XX wieku i przyjrzeniu się, jak rozumieli świat ówcześni ludzie.
Niedziela Palmowa. Od wczesnego rana na świątnickim placu targowym ruch był niebywały, albowiem zjeżdżali się do Świątnik handlarze z Wieliczki, Myślenic oraz Podgórza, aby sprzedać drewniane kołatki (tu nazywanymi kłapaczkami), terkotki (tzw. tyrkaczki), palmy, a także nabiał, wędliny i pieczywo. Kłapaczki i grzechotki stanowiły niezbędny atrybut w czasie od Wielkiego Czwartku do Wielkiej Soboty. Większość gospodyń zaopatrywała się w kupną wędlinę, nabiał i pieczywo, a tylko najmajętniejsze świątniczanki miały własne produkty do święcenia i późniejszego podania na stole wielkanocnym. Palmy, zwane tu bagnięciami, wykonywali najczęściej mieszkańcy okolicznych wsi, a świątniczanie kupowali już gotowe produkty. Taka bagnięć zbudowana była z 2-3 prętów1 wierzbiny, tudzież leszczyny z baziami oraz z szakłaku i trzciny zwyczajnej. Wszystko to związane było 2-3 razy witką wierzbową, szakłakiem lub kolorową tasiemką. Cena takiej palmy wynosiła od 4 do 8 halerzy. Z palmami w rękach świątniczanie udawali się do kościoła i tam poświęcone palmy zabierali do domów, jednak nie wnoszono ich izb, gdyż wierzono, że sprowadzają muchy do mieszkania, tylko w sieni każdy z domowników obrywał po jednej bazi z wierzbiny i połykał je, gdyż miała ona chronić przed bólami gardła. Samą palmę tradycyjnie wieszano nad drzwiami wejściowymi w sieni lub na strych2.
Wielki Tydzień. Od poniedziałku rozpoczynały się wielkie sprzątania domostw i obejścia. Poprawiano elewacje budynków i farbowano ją wapnem z domieszką niebieskiej farby. Na polu czyszczono naczynia i sprzęty domowe, a posiadacze bydła dodatkowo wyrzucali nawóz i sprzątali w budynkach gospodarczych.
W Wielki Czwartek mieszkańcy Świątnik licznie udawali się do kościoła brać udział w mszy świętej, gdzie podczas Glorii następowało „zawiązanie dzwonów” i aż do Rezurekcji ich dźwięk zastępowały kłapaczki i grzechotki. Po nabożeństwie i przeniesieniu Pana Jezusa do Ciemnicy (tu nazywanej też Piwnicą) powracano do prac domowych, zgodnie jednak z lokalnym przesądem w okresie „zawiązania dzwonów” powstrzymywano się od siania oraz sadzenia3.
Kłapaczki (fot. archiwum Parafii w Świątnikach Górnych)
Tyrkaczki (fot. Salvatore Capalbi – wikipedia)
W Wielki Piątek wszyscy wstawali przed wschodem słońca, aby umyć się w zimnej wodzie, na pamiątkę wrzucenia Pana Jezusa przez żołnierzy do potoku Cedron. Jedni robili to przed domem, inni udawali się do jednej z gromadzkich studni. Czynność ta miała pomagać przy wrzodach, strupach i innych chorobach skóry oraz przed takimi chorobami chronić. Podczas rannego nabożeństwa kapłani w procesji przenosili Najświętszy Sakrament do Grobu Pańskiego, który przygotowano na czarnym marmurowym ołtarzu pod chórem4. W tabernakulum umieszczano „puszkę”, a na tabernakulum wystawiano Najświętszy Sakrament w monstrancji. Pod ołtarzem znajdował się obraz przedstawiający w pozycji leżącej ciało Chrystusa. Na samym ołtarzu i na stopniach paliły się świece i lampy kolorowe. Siostry zakonne udekorowały stopnie wazonami i doniczkami z kwiatami. Na przełomie wieku nie było jeszcze tradycji trzymania straży przed Grobem, ale przez cały dzień świątniczanie mogli w ciszy modlić się i adorować. Cisza i powaga udzielała się także na ulicach, skąd znikł codzienny gwar i śmiech. Jedynym wyjątkiem były dźwięki kłapaczek i tyrkaczek, autorstwa nawet 30-osobowych grup młodych świątniczan. Wieczorem w kościele odprawiane były Stacje oraz Gorzkie żale, a nabożeństwo kończyło kazanie. Świątnicki kościół w tym dniu zwykle bywał przepełniony, gdyż poza świątniczanami przybywali także mieszkańcy z okolicy.
Procesja przeniesienia Pana Jezusa do Grobu 2008 r. (fot. archiwum Parafii w Świątnikach Górnych)
Wielka Sobota. Rano odbywało się w kościele poświęcenie ognia i wody, zatem za kościołem kościelny rozpalał ognisko z suchej tarniny wcześniej przygotowanej, a kapłan święcił ogień. Wypalone węgle i popiół z tarniny zbierali później ludzie, zwłaszcza z okolicznych wsi, uznając je za skuteczne lekarstwo na rany dla koni i bydła. Podczas mszy świętej, która odprawiana była zaraz po poświęceniu ognia i wody, w czasie Glorii następowało „odwiązanie dzwonów”. Po powrocie do domów sadzono w ogrodach kapustę, buraki oraz siano nasiona warzyw takich jak marchew czy sałata. Gospodynie natomiast miały do wykonania liczne prace przy kuchni, gdyż o godzinie 3 po południu pojedynczy dzwon oznajmiał czas, aby się udać na święcenie pokarmów. Trzeba było zatem przygotować i umieścić w wiklinowych koszach, chustach lub misach szynki cielęce, wieprzowe lub baranie (osoby uboższe); kiełbasy, chrzan, bochenki chleba, masło, oliwę, sól, pieprz, ocet i jaja. Do święcenia posyłano chłopców, dziewczęta, a czasem służbę. Kosze ustawiano przed kościołem, a kapłan poświęcał je kolejno. Do zamożniejszych domów ksiądz był zapraszany po południu i udawał się święcić przygotowaną zastawę, gdzie oprócz wspomnianych produktów było także wino oraz upieczone baby, placki oraz torty. Do początku XX wieku nieznany był obyczaj ozdabiania i malowania jaj (pisanki), a jedynie niektórzy gotowali je w łupinach cebuli, aby barwic jaja na kolor czerwony oraz w uciętej na polu trawie lub zbożu, aby nadać kolor zielony.
Grób Pański (2011 r.)
Rezurekcja odbywała się wieczorem, a rozpoczynała ją procesja trzy okrążeń wokół kościoła. Krzywym okiem patrzono, jeśli ktoś nie przeszedł wszystkich okrążeń, uznając taką osobę za czarownika lub czarownicę, bo Boża moc miała nie pozwalać im przejść całej uświęconej procesji.
Niedziela Wielkanocna. Rano świątniczanie zbierali się przy zastawionych stołach i odmówiwszy modlitwę, rozpoczynali uroczyste śniadanie poprzez dzielenie się święconym jajkiem i życząc sobie nawzajem zdrowia, powodzenia oraz doczekania szczęśliwie następnych świąt. Następnie spożywali święcone chleb i mięso wraz z „wielkanocnym chrzanem”, tj. tartym chrzanem zmieszanym z żółtkami jaj z dodatkiem octu. Popijano wódką, herbatą lub piwem. Na stołach zamożniejszych świątniczan pojawiały się też ciasta. Śniadanie kończyła wspólna modlitwa, a po śniadaniu udawano się do kościoła. Skorupy święconych jaj oraz kości mięs zakopywano w zagonach zasadzanych ziemniakami, gdyż miało chronić przed szkodnikami i zapewnić dobre zbiory. Z podobnymi intencjami niektórzy zakopywali je także między korzeniami drzew owocowych. Na ulicach panował spokój i powaga wielkiego święta, w związku z tym w tym dniu nie prowadzono handlu, a domy opuszczano tylko w celu udania się do kościoła.
Poniedziałek Wielkanocny. Gromady dzieciaków, zwłaszcza z biedniejszych rodzin, od wczesnego ranka biegały od domu do domu, a wchodząc do każdej izby, chwaliły Pana Boga i wołały, że przyszły po śmigusie. Mogły liczyć na kawałek kołacza, babki czy chleba, a czasem 2-4 halerze. Dzieci z zamożniejszych domów odwiedzały tylko krewnych i chrzestnych, licząc na kawałki ciast oraz święconego lub 10-20 halerzy.
Starsza młodzież oraz dorośli w tym dniu odwiedzali się wzajemnie w godzinach popołudniowych, częstowali się święconym oraz pili wino, piwo czy herbatę (ubożsi także wódkę). Obowiązkowo każdy kawaler musiał odwiedzić w tym dniu swoją narzeczoną, bo brak śmigusa był równoznaczny z zerwaniem znajomości. Pojawiały się także grupy poprzebieranych wyrostków przepasanych powrozem i twarzami umazanymi sadzą. Ci wchodząc do mieszkania, mówili:
Przyszedłem du po śmiguście,
Ale mnie też nie opuście.
Dajcie sera i kołacza,
Będę skakał koło pieca.5
Mogą oni liczyć także na kawałek święconego lub kilka halerzy.
Przez cały dzień w tym dniu chłopcy z sikawkami biegali po domach i polach, oblewając się wzajemnie wodą oraz czyhając na przechodzące dziewczęta.
We wtorek po Świętach życie miejscowości wracało do stanu powszechnego, bo starsi chwytali za młotki i bukfele, a jedynie młodzież więcej zaglądała do szynku, a niektórzy udawali się do Podgórza, by wziąć udział w Święcie Rękawki6.
Tradycje wielkanocne w latach późniejszych. Przez cały XX wiek wiele z opisanych tradycji przetrwało w podobnej do opisanej wyżej formie, gubiąc najczęściej swój wielowiekowy przesąd, który na początku XX wieku był jeszcze bardzo silny. Pojawiły się też nowe zwyczaje i zakorzeniły się w miejsce starych.
Wspomniane obmywanie się w zimnej wodzie z czasem zaczęto praktykować o północy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, gdzie wielu mieszkańców tłumnie udawało się do starych świątnickich studni np. do Dziadowca lub do Wielkiej Studni na Gwoźnicy. Zwyczaj ten ostatecznie zaczął zanikać w latach 90. XX wieku.
Przez lata zmieniała się liturgia i pory nabożeństw Triduum Paschalnego i dziś nabożeństwa te odprawiane są tylko wieczorem, a Rezurekcja została przeniesiona na godzinę 6.00 Niedzieli Wielkiej Nocy. Od kilku dekad Grobu Pańskiego strzeże miejscowa Ochotnicza Straż Pożarna.
Świątniczanie wciąż święcą w swych koszykach nie tylko kolorowe pisanki, które od lat zadomowiły się w świątecznej tradycji, ale także tradycyjne pokarmy na niedzielny stół, choć wiele osób spożywanie święconego rozpoczyna już w Wielką Sobotę po święceniu, kiedy to liturgicznie ogłaszany jest koniec Wielkiego Postu.
Śmigus-Dyngus utracił w Świątnikach swój społeczny charakter, ale może to nie dziwić w czasach, kiedy osoba oblana wodą ma prawo wezwać Policję. Z drugiej jednak strony w wielu miejscowościach zwyczaj ten jest wspierany przez gminne ośrodki kultury i w formie społecznej zabawy ściąga wielu widzów i uczestników.
Należy także wspomnieć o tzw. judaszach, który to zwyczaj stosunkowo niedawno pojawił się w Świątnikach i polega na płataniu przez młodych ludzi różnych figli i dowcipów w nocy z Wielkiego Piątku na Wielką Sobotę, co jednak prawdopodobnie przy braku fantazji, prowadzi przeważnie do różnych chuligańskich wybryków łącznie z niszczeniem prywatnego mienia. Zwyczaj judaszy obchodzony jest lub był w wielu miejscowościach, ale trudno odnaleźć taki, który miałby podobieństwo do świątnickiego, tym bardziej że nawet te nieszkodliwe dowcipy nie za bardzo licują z powagą Wielkiego Piątku. Za to miejscowa Policja ma więcej roboty, bo „tradycja” ta popularna jest również w sąsiednich miejscowościach.
1Pręcie – cienki pręt; witka, rózga (także zbiorowo: pręty) – Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego.
2Według wierzenia miała chronić przed piorunami.
3Uważano, że zasiane lub zasadzone rośliny dałyby schorowane plony.
4Pierwotnie jeden z wawelskich ołtarzy marmurowych został umieszczony w „nawie” zachodniej pod chórem i skierowany był w kierunku północnym. Na podstawie K. Chlebowski, Opis zwyczajów i przesądów ludowych w czasie Świąt Wielkanocnych w Świątnikach Górnych, 1903, Muzeum Etnograficzne w Krakowie I/40/Rkp.
5Cytat za K. Chlebowski, op. cit.
6Święto Rękawki – zwyczaj od wieków praktykowany pod kopcem Krakusa w każdy wtorek po Świętach Wielkanocnych.
Świątniki Górne 