Opracował Jerzy Czerwiński © 2021.
Historia powstania urzędu pocztowego w Świątnikach Górnych to jeden z wielu przykładów, jak legenda jednego człowieka może zakryć fakty oraz osoby, które dla Świątnik nie tylko poświęciły dekady swojego życia, ale także zostawiły po sobie trwały ślad. Dziś na pewno zmieniło się spojrzenie na instytucję poczty, bo wiadomości przesyłane są głównie drogą elektroniczną, a większość przesyłek kurierskich realizują obecnie inne podmioty niż Poczta Polska. Jednak dla rozwoju przemysłu świątnickiego w XIX i XX wieku poczta stanowiła istotny czynnik powiększający możliwości zbytu produkowanych kłódek poprzez zwiększenie zasięgu, skrócenie czasu dostarczania towaru oraz możliwość tworzenia filii handlowych.
W biogramie Kazimierza Bruchnalskiego pierwszego dyrektora szkoły ślusarskiej, autorstwa F. Batki czytamy, że w 1889 roku „Dzięki jego staraniom zmodernizowano gościniec Świątniki-Mogilany i założono agencję pocztową w Świątnikach. Odtąd Świątniki przestały podlegać Urzędowi Pocztowemu w Mogilanach”.[1] Podobne wzmianki kronikarskie można znaleźć u Mikuły oraz Wł. Słomki [2]. Bruchnalski zrobił tak wiele dla Świątnik, że słusznie jedna z głównych ulic miasta nosi jego imię. Ale wygląda na to, że jeszcze więcej zasług mu przypisano w późniejszych latach.
Poczta w Polsce i Galicji. Poczta w Polsce miała swój początek 18 października 1558 roku, kiedy to król Zygmunt Augusta udzielił przywileju utworzenia Poczty Królewskiej wraz z pierwszym połączeniem Krakowa z Wiedniem i Wenecją. Od pierwszych lat o kierownictwo nad pocztą zabiegali Włosi na czele z rodziną Montelupich, którzy w swojej kamienicy na krakowskim rynku urządzili siedzibę poczty.
Gdy w 1772 roku południowo wschodnia część Polski została przejęta przez imperium Habsburgów pod mianem Królestwa Galicji i Lodomerii, władze centralne zostały utworzone we Lwowie i tam również został utworzony Wyższy Urząd Pocztowy przekształcony następnie w C. k. Dyrekcję Pocztową (K. k. Post Direction). Sieć pocztową tworzyły zbiornice listów (Briefsammlung) przekształcone po 1850 roku w Ekspedycję Pocztową oraz urzędy pocztowe (Postamt). Pracownicy poczty byli urzędnikami państwowymi. W 1873 roku[3] urzędy pocztowe ze względu na charter etatu zatrudnionych pracowników podzielono na erarjalne oraz nieerarjalne. Urzędy erarjalne były obsadzone mianowanymi urzędnikami, w szczególności były to stanowiska naczelnika, oficjalisty, asystenta, stajniczego, a w głównych placówkach dodatkowo: nadkontrolera i kontrolera. Urzędy nieerarjalne zawiadywane były przez poczmistrzów lub ekspedientów pocztowych przyjętych na kontrakcie.
Od 1856 roku powstała organizacja rządowych telegrafów pod nazwą C. k. Inspektoratu Telegrafów, której zadaniem była budowa i utrzymanie linii telegraficznych. Inspektorat dla Galicji Wschodniej i Bukowiny znajdował się we Lwowie, a dla Galicji Zachodniej w Krakowie. W 1872 roku zreorganizowano zarząd telegrafów i w miejsce inspektoratów ustanowiono centralną C. k. Dyrekcję Telegrafów dla Galicji i W. Ks. Krakowskiego oraz główne stacje telegraficzne we Lwowie, Krakowie i Przemyślu. Tworzono samoistne stacje telegraficzne oraz podłączano urzędy pocztowe.
Jan Malicki. W 1865 roku do Świątnik przysłany został Jan Malicki, któremu konsystorz tarnowski wyznaczył zadanie utworzenia i zorganizowania pierwszej szkoły podstawowej, tzw. szkoły trywialnej. W opracowaniu dotyczącym historii świątnickiej oświaty opisałem trudne początki funkcjonowania tej pierwszej świątnickiej szkoły, w szczególności konflikt między gminą a konsystorzem i bojkot szkoły przez mieszkańców. Konflikt udało się rozwiązać i Malicki wraz z żoną rozpoczęli pracę nad podstawową edukacją świątniczan.
Jan Malicki jest z pewnością jedną z najbardziej zasłużonych dla Świątnik, a zarazem osobą prawie całkiem zapomnianą. Urodził się w 1839 roku. W pierwszych latach w Świątnikach poświęcił wszystkie siły wybudowaniu i organizacji szkoły, co zostało zauważone w Wydziale Krajowym we Lwowie, który w 1869 roku przyznał mu nagrodę 50 złr dla odszczególniającego nauczyciela.[4] Chciał jednak zrobić znacznie więcej dla świątniczan. To z jego inicjatywy powstała w 1879 roku pierwsza świątnicka organizacja społeczna, czyli Towarzystwo Ogniowe (obecnie Ochotnicza Straż Pożarna), w którym do 1884 roku pełnił funkcję komendanta. W 1888 roku Malicki zaangażował się w powstanie i działalność kolejnej organizacji, czyli Spółki Ślusarskiej, w której był zastępcą prezesa rady nadzorczej.[5] Dyrektorem szkoły był do 1893 roku, a mieszkał w Świątnikach jeszcze do 1895 roku. Zmarł 30 sierpnia 1932 roku i został pochowany w Wieliczce. Malicki zrobił jeszcze jedną ważną rzecz dla Świątnik, o której jeszcze nie wspomniałem.
Utworzenie poczty w Świątnikach. Staraniem Malickiego w dniu 21 marca 1872 roku otwarto nieerarjalny urząd pocztowy[6], a Malicki przyjął posadę poczmistrza. Dyrekcja c. k. poczty wydała następujące obwieszczenie:
L. 3769. Dla obrotu poczty listowej i wartościowej wchodzi z dniem 21go marca b. r. w Świątnikach górnych urząd pocztowy w życie i połączy się z urzędem pocztowym w Mogilanach za pomocą codziennych posyłek pieszych w następującym porządku:
Ze Świątnik górnych codziennie o 5 godz. wiecz. (łączy się z pocztą do Oświęcimia i Krakowa) w Mogilanach o 6 godz. 10 m. wieczór
Z Mogilan codziennie o 5 godz. rano (po nadejściu poczty z Oświęcimia) w Świątnikach górnych o 6 godz. 10 m. rano.
Obręb doręczania urzęda pocztowego w Świątnikach górnych: Chechówka, Kawęciny, Łyczanka, Ochoyno, Rzeszotary, Siepraw, Świątniki górne i Wrząsowiec.
Z c. k. galic. dyrekcyi poczt.
Lwów, dnia 1 marca 1872.[7]
Jak wspomniałem, pracownicy poczty w Galicji, podobnie jak nauczyciele, byli urzędnikami administracji państwowej, stąd Malicki miał niezbędne kwalifikacje do kierowania urzędem. Utworzenie poczty wraz z rozwojem kolei stworzyła dla świątnickiego rzemiosła przełomową możliwość transportu towaru zamiast dotychczasowego handlu taborem konnym. Poczta mieściła się początkowo w budynku przy świątnickim rynku, gdzie obecnie znajduje się cukiernia.
Malicki pełnił urząd poczmistrza do 1895 roku, kiedy dostał przeniesienie do placówki pocztowej w Nowym Siole koło Stryja (Ukraina).
Po Malickim urząd poczmistrza przejęła Helena Matkowska[8], także zatrudniona na kontrakcie. W 1895 roku Gmina złożyła w Sejmie Krajowym petycję o zasiłek na budowę linii telegrafu na odcinku Świątniki-Mogilany. Od 1899 roku urząd pocztowy został podłączony do linii telegrafu, co również miało olbrzymi wpływ na prowadzenie handlu i tworzenia delegatur handlowych rozsianych po imperium Austro-Węgier. Matkowska pracowała w urzędzie do 1906 roku. W roku kolejnym nie udało się znaleźć kandydata na tę posadę. W 1908 roku zatrudniono Antoniego Bocheńskiego[9], poczmistrza II klasy drugiego stopnia, który przyszedł z Kobylanki, a od 1909 do 1911 roku poczmistrzem nieerjalnego urzędu pocztowo-telegraficznego była Florentyna Herget[10]. W 1911 roku poczta przychodziła z Mogilan o godzinie 10, a wychodziła o godz. 15. Gmina podnosiła do dyrekcji poczty, że zarówno taki rozkład pracy, jak i przechodzenie przesyłek przez Mogilany, znacznie utrudnia handel. Dyrekcja przychyliła się do petycji i od 1912 roku przesyłki były kierowane na stację kolejową w Swoszowicach tak, że poczta przychodziła o godzinie 8, a wychodziła o godzinie 18.[11]
W 1912 roku do Świątnik stanowisko poczmistrza objął Leon Franczykowski[12], który ponadto bardzo mocno zaangażował się w działanie Czytelni Ludowej, w szczególności od października 1912 roku był kierownikiem i głównym reżyserem Kółka amatorskiego (teatru), zainicjował budowę własnego budynku dla Czytelni, a w latach 1918-1924 pełnił funkcję prezesa Czytelni. W dniu 5 maja 1924 roku Franczykowski przekazał kierownictwo Czytelni Janowi Leńczowskiemu, gdyż otrzymał awans urzędowy i przeniesienie do Mszany Dolnej. Leon Franczykowski dał się zapamiętać także ze swojego hobby fotograficznego, a ponieważ wydał do druku swoje zdjęcia w postaci kartek pocztowych, zachowało się wiele ich kopii, dzięki czemu i dziś można zobaczyć, jak wyglądały Świątniki u progu I wojny światowej. Zbiór kartek świątnicki można obejrzeć pod tym linkiem:
I wojna światowa znacząco zwiększyła ilość przesyłek pocztowych. Żołnierze z różnych stron świata słali listy do domu, a rodziny odpisywały krewnym. Przy znacznym obciążeniu poczty pierwszeństwo miały oczywiście wiadomości wojskowe. Szczególnie dotyczyło to linii telegraficznych w drugiej połowie 1914 roku, gdy front wojenny dotarł w te okolice. W związku z tym wyłączono czasowo linie telegraficzne dla użytku cywilnego, żeby zostawić otwarte łącze na potrzeby armii. Dopiero w kwietniu 1915 roku Wyższa Komenda Armii zezwoliła na przywrócenie ruchu telegraficznego na potrzeby prywatne w powiatach krakowskim, podgórskim i myślenickim.[13]
Po Franczykowskim kierownikiem urzędu pocztowego został w 1925 roku Aleksander Zieliński, poczmistrz V klasy. Po I wojnie światowej budynek poczty został przeniesiony do innego budynku w okolicy świątnickiego rynku, którego połowa została przeznaczona na dodatkową salę szkoły ludowej, a połowa na urząd pocztowy.
Kolejna placówka urzędu pocztowego, a później Poczty Polskiej S.A. przez kilkadziesiąt lat znajdowała się w wynajmowanym lokalu kamienicy przy ulicy F. Bielowicza 29. Kilka lat temu świątnicka placówka pocztowa utraciła status niezależnej jednostki i obecnie stanowi filię poczty w Skawinie. Poczta obejmuje zasięgiem także Ochojno, Olszowice, Rzeszotary i Wrząsowice.
Zgodnie z umową Gminy z Pocztą Polską od 2 lutego 2022 roku nową siedzibą poczty w Świątnikach będzie budynek przy ul. K. Bruchnalskiego 26A. Umowa ma obowiązywać do 31 stycznia 2027 roku.
Podsumowanie. Malicki i Franczykowski to z całą pewnością osobowości tamtych czasów, które pozytywnie wpłynęły na rozwój Świątnik. Pierwszy przyniósł świątniczanom edukację, wybudował szkołę (obecnie jeden z najstarszych budynków), połączył Świątniki ze światem poprzez pocztę, założył straż pożarną i wspierał Spółkę Ślusarską w swoich pierwszych krokach. Drugi rozwinął teatr w Świątnikach, kierował główną instytucją kulturalną, czyli Czytelnią Ludową oraz pozostawił po sobie barwne zdjęcia Świątnik sprzed I wojny światowej. Obaj zdecydowanie warci pamięci.
[1] Batko Franciszek, Pisma z historii Świątnik Górnych i okolic, Świątniki Górne 2008, s. 72.
[2] Patrz Mikuła Marcin, Ludzie i wydarzenia w Świątnikach Górnych 1888-1955, Świątniki Górne 2015, s. 45 oraz Słomka Włodzimierz, Świątniki Górne, maszynopis ok. 1985.
[3] Rozporządzenie c. k. ministerstwa handlu z 14 grudnia 1873 l. 20333.
[4] Czas, rok 22 nr 102.
[5] Gazeta Lwowska, rok 1888 nr 121.
[6] Szematyzm królestwa Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księstwem krakowskiem na rok 1873, Lwów 1873
[7] Gazeta Lwowska, nr 58 rok 62 z 11 marca 1872, s. 4.
[8] Szematyzm królestwa Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księstwem krakowskiem na rok 1896, Lwów 1896.
[9] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1908, Lwów 1908.
[10] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1909, Lwów 1909.
[11] Związek Świątnicki, nr 09/1912.
[12] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1912, Lwów 1912.
[13] Ilustrowany Kuryer Codzienny nr 79 rok VI
Świątniki Górne 